Пишува: Ана Јовковска
AJ: Ако во животот го правиме она што мислиме дека треба да го правиме, нема да чувствуваме здодевност. Деновиве, со голема љубов и посветеност го организирате фестивалот на европски авторски анимиран филм „Флипбук филм-фестивал“ заедно со неколку македонски автори Крсте Господиновски, Иван Ивановски и Владимир Лукаш. Што ќе ни донесе третото издание на фестивалот од 11 до 14 август во МКЦ Парк?
ЖИ: Подготовките за следното издание на еден филмски фестивал започнуваат со завршувањето на претходното. Време за одмор нема, уште помалку за досадување. Селекцијата на филмови е веќе направена за четирите натпреварувачки програми: главната, студентската, анимиран документарец и анимирани музички видеа, а филмовите кои не успеаја да влезат во борба за една од наградите ќе бидат прикажани во панорамата на европски анимиран филм. Близу сто кратки авторски анимирани филмови ќе бидат прикажани во три дена. Првата вечер ќе имаме избор од двата најголеми светски фестивали, „Анеси“ (Франција) и „Анимафест“ (Хрватска).
За сцената на македонскиот анимиран филм е значајно што во жирито ни доаѓаат членови како Себастијан Сперер, селекторот на фестивалот „Анеси“, Даниел Шуљиќ, уметничкиот директор на „Анимафест“ и Олга Бобровска, директорка на фестивалот „Стоптрик“. Во жирито на анимирани документарци и студентски филмови членови се Педро Риверо, директор на фестивалот „Анимаком“ во Билбао, Петрула Велјановска, програмски координатор на фестивалот за документарен филм „Македокс“ и Милан Милосављевиќ, директор на фестивалот „Балканима“ во Белград. Покрај филмовите, во програмата имаме и работилници, промоции на книги и презентации на истражувачки проекти. Здодевно? – Ич! Ќе биде забавно (се смее).
Невралгичните точки на уметникот се во неговото срце.
АЈ: Со вашата продуцентската компанија „Флип Бук“ продуциравте повеќе од дваесет кратки анимирани, документарни и играни филмови. Филмовите со режисерки потпис ви се прикажани на повеќе од сто фестивали, а имате освоено и над петанесет награди. Специфична ви е „професионалната комбинаторика“ – од една страна е филмскиот занает, кој ве предизвикува на повеќе различни улоги како сценарист, режисер, аниматор, продуцент, од друга страна е работата како научен истражувач во Институтот за македонска литература при УКИМ и докторските студии по Културолошки студии. Ако враќам наназад ќе треба да ги спомнеме и вашите професионални ангажмани како преведувач по италијански и руски јазик, како и бројни други проекти од различни области во културата и образованието.
Каде се чувствувате најсвој?
ЖИ: Најсвој? Во секоја професионална обврска која блика со динимака, Ана. Ме врати назад низ времето… за време на студиите на Филолошкиот факултет работев како преведувач и тоа траеше десет години. Во меѓувреме, сè повеќе ми растеше интересот за фотографија и филм, па на триесет години решив да „одморам“ од преведување и да се запишам на филмски студии. Ја имав можноста занаетот за анимација да го продлабочувам кај професорот Стојан Дуков, еден од основачите на бугарската школа за анимација, кој беше и дел од екипата на мојот прв анимиран филм. Она што сериозно ме помести беше основањето на мојата продуцентска куќа „Флип Бук“ пред дванаесет години и потоа бројните фестивали и награди што ги освоивме низ светот.
Убава и поместувачка авантура беа и магистерските студии од 2010 година, а потоа и докторските студии, а од минатата година сум дел од колективот на Институтот за македонска литература како научен истражувач во областа на фолклорот, филмот и книжевноста. Ми се чини дека последново ги обедини сите мои професионални страсти и интереси што клокотеа по разни канали низ годиниве.
„Змијулче“ е базиран на расказ од збирката „Човечулец“ на Прокопиев и зборува за човек кој скршен од општеството решава да ја напушти цивилизацијата и да живее во дивина, каде ќе се спријатели со едно необично пријателче.
АЈ: Со Крсте Господиновски како режисер работевте на куклена анимација со наслов „Неми филмови“, по истоимениот расказ на Димитар Димоски, еден од наградените раскази на Конкурсот за краток расказ на „Нова Македонија“ пред неколку години. Паралелно го започнавте и процесот на работа на вашиот анимиран филм „Жиголо“, поддржан од Агенцијата за филм. Кои теми ви се важни да ги „зборувате“ низ анимираниот филм?
ЖИ: Човекот. Секогаш во фокус. Сценариото за мојот прв анимиран филм „Кружно патување на сенката“ кое го пишуваме со Александар Прокопиев од 2011 година, базирано на истоимениот расказ од Димитар Солев, е со современа градска тема, испреплетена со проблематиката на човековото живеење. Железничарот Круме ги преместува коските на својот син од едни гробишта на други, како што всушност и биле преместувани скопските градски гробишта. Сценариото за „Марето“, вториот филм од поредицата „Кружно патување“, е базирано на вистинска приказна и зборува за млада селанка говедарка, која за прв пат оди да гледа филм во киното на браќата Манаки.
„Монахот“, пак, е приказна за инспирацијата, за оној момент во кој уметникот станува свесен дека го гледа делото пред себе завршено, а сѐ уште непочнато. Визуелна поема за креативниот процес која сака да го пренесе гледачот низ умот на уметникот.
„Змијулче“ периодов се прикажува на неколку фестивали во Јужна Кореја, Швајцарија и други, а штотуку беше и награден од жирито на фестивал во Грција. Драго ми е што Македонија ја ставаме на светската мапа преку уметничките дела.
Следната година нè чека голем јубилеј – стогодишнината од раѓањето на еден од најголемите македонски поети, Ацо Шопов, и по тој повод заедно со режисерите Владимир Лукаш, Иван Ивановски и Крсте Господиновски работиме омнибус кратки анимирани филмови под насловот „Небиднина“ инспириран од четири песни од различни периоди од живот и творештво на Ацо Шопов, еден од основачите на современата македонска книжевност.
Денес, Ана, додека јас и ти го правиме овој разговор добив убава вест – Агенцијата за филм го поддржа новиот анимиран филм на Крсте Господиновски, „Диоген“, кој ќе се работи во експериментална техника со органски материјали и за кој сум убеден дека ќе отвори ново поглавје во македонската анимација.
Доколку се потпреме на тврдењето на Адорно дека масовната култура може да се опише како „обратна психоанализа“, бидејќи нејзината крајна цел е да го потисне критичкото мислење и да ги потопи масите во колективна празнина, уметноста на анимацијата носи потенцијал да го прошири опсегот на свеста и да допре до скриените стравови, латентни желби и потиснати трауми.
АЈ: Ве цитирам: „Анимираниот филм е форма што многу брзо се развива, пред сѐ, поради брзиот развој на дигиталните технологии, камери, софтвери, оптички помагала, специјални ефекти… Со новите технологии процесот на создавање анимиран филм е поедноставен, но никако не е полесен и пократок. Можеби денес не цртаме на хартија, туку на графички таблети, но цртежот сепак е цртеж, само што е инстантно дигитализиран“.
Филмот е огледало на светот. Тој не е само уметнички производ, туку има и силен социолошки импакт. Каква е одговорноста на филмските пораки денес?
ЖИ: Анимираниот филм како ниедна друга форма на уметност комбинира музика, сликарство, танц, филм, видео, скулптура, литература. Дали анимацијата е врвот на сите уметности? Уметничката, авторската анимација е медиум кој има силен субверзивен потенцијал што се издвојува од меинстрим производството на „културната индустрија“. Доколку се потпреме на тврдењето на Адорно дека масовната култура може да се опише како „обратна психоанализа“, бидејќи нејзината крајна цел е да го потисне критичкото мислење и да ги потопи масите во колективна празнина, уметноста на анимацијата во оваа смисла носи потенцијал да го прошири опсегот на свеста на општествата и културите и да допре до скриените стравови, латентни желби и потиснати трауми.
Ако еден обичен човек треба да се бори за сопственото постоење, да зборува гласно и тврдоглаво, да се конфронтира со корумпирани политичари и судии, некадарни лекари, мрзливи службеници, дрски таксисти што не застануваат на пешачки, тогаш уметникот треба постојано да ја доведува во прашање моќта на власта.
АЈ: Молиер, еден од моите омилени драмски ликови, вели: „Мразам тиранија на која не смее да ѝ се суди. Мразам диктатура. Мразам кој било тип на власт што не смеам да ја коментирам.“ Значи ли тоа дека уметникот не треба да се согласува со власта, дури и кога мислат исто?
ЖИ: Конфронтацијата е суштината на моето битие. Ако еден обичен човек треба да се бори за сопственото постоење, да зборува гласно и тврдоглаво, да се конфронтира со корумпирани политичари и судии, некадарни лекари, мрзливи службеници, дрски таксисти што не застануваат на пешачки, тогаш уметникот треба постојано да ја доведува во прашање моќта на власта, која наместо да биде колективен напор, заглавува во корупција, бирократија… сето ова манифестирано низ политичка манипулација која доминира во однесувањето на функционерите.
Реалноста што ја претставувам во анимираните филмови никогаш не е далеку од светот на соништата, желбите и интимните слики што ги носиме во себе. Во моите приказни, сценарија и филмови се обидувам да ги воспоставам овие простори како поврзани, многу блиску еден до друг.
АЈ: Има два типа филмови – авторски филм и филмови на пропаганда. Овие вториве креираат илузии и имаат цел да нè програмираат. Чиста манипулација. Ова многу добро го сфатиле сите тоталитарни режими и го користат за свои цели. Најпрво Русите, па Германците и најпосле пропагандата стана центар околу кој гравитираат американските студија со своите големи блокбастери. Перверзна и перфидна е врската помеѓу филмот и реалниот живот. Кои грдотии од светот би ги исекле со еден остар монтажерски рез?
ЖИ: Врската меѓу филмот и реалниот живот е пред сé градивна, дури потоа тенденциозна, манипулативна, перверзна или перфидна. Сите овие и други поинакви определувања зависат од начинот како ја трансформираме реалната граѓа во уметнички свет, од капацитетот да го толкуваме тој свет и од тоа како и за кои цели ја употребуваме неговата моќ.
Самата идеја за уметничкото дело, па во тие рамки и филмот, анимираниот и играниот сфатени како едно, цело и завршено дејство во себе ја заговара постапката за остар монтажерски рез под чијшто замав отпаѓа вишокот и во естетска и во етичка и во вредносна смисла.
АЈ: Неодамна го читав вашиот научен труд со наслов „Малиот човек во големиот книжевен свет – Рецепција на „Човечулец“ од Александар Прокопиев во европскиот книжевен контекст“, но за нашево интервју ме инспирираше еден цитат од „Антиупатства за лична употреба“ на Прокопиев: „Интелектуалецот припаѓа на два основни типа: јавен и алтернативен. Јавниот интелектуалец е прагматично снаодлив, рационален, по потреба релативист или спротивно, демагошки убедлив. Ставот го прилагодува, нагонот за власт го покажува, со праведноста не се оптоварува. Алтернативниот интелектуалец е анксиозен, потиснат, кокетира со тајноста како јавниот со власта. Субјективен е, критичен, а конфузен. Нагонот за власта го мимикрира со протест. Без оглед дали е јавен или алтернативен, интелектуалецот станува опасен, за другите и за себе, кога ќе се убеди дека има Авторитет. Авторитетниот интелектуалец се чувствува должен да дели лекции, да држи монолози, да се расфрла со кованици, неологизми и велепизми“.
За авторитарецот знаеме, но што е најопасно за демократичниот ум на интелектуалецот?
ЖИ: Типологизацијата на интелектуалецот што ја скицира Прокопиев во своите „Антиупатства“ произлегува од карактеризацијата на фигурата интелектуалец како јавен или алтернативен. Но, кога зборуваме за заедничките црти на отворениот ум како истенчената љубопитност, склоноста за набљудување, разрешувањето на интелектуалните интриги, страсната потрага по вистината, сфаќаме дека тоа се воедно невралгичните точки на интелектуалецот. Нивната повреда или нивното губење ми се чини како нешто што е опасно за демократичниот ум.
Во Македонија бевме и сѐ уште сме сведоци на институционално насилство. Силувањето веќе стана прифатливо, бидејќи е нежно и во функција на нивната ситнодушна надменост.
АЈ: Магистриравте со темата „Помеѓу реалноста и фикцијата – Поетиката во сценаријата на Чарли Кауфман“ на Културолошките студии на Институтот по македонска литература. Дали сте приврзаник на Музиловото мислење дека за авторот не е пожелно да се натпреварува со реалноста, се разбира, ова ставено во контекст на филмот и филмаџијата?
ЖИ: Испреплетувањето на реалноста и фикцијата кај Кауфман е многу современа тема, бидејќи живееме во култура во која сме збунети за она што е вистина, а што измислица, во која сѐ може да се преобмислува на многу начини. Ова особено важи за анимираниот филм, бидејќи реалноста што ја претставуваме никогаш не е далеку од светот на соништата, желбите и интимните слики што ги носиме во себе. Во моите приказни, сценарија и филмови се обидувам да ги воспоставам овие простори како поврзани, многу блиску еден до друг.
Насекаде царува корупција, умилкување на партиите на власт за прикрпен проект од културата, издавање книга повеќе, изложба, филм… А оние не малку паметни и работливи луѓе секојдневно се прегазени од неписмените и простите, кои како стаорци секогаш успеваат да излезат на површината.
АЈ: „За филм треба драма, заплет. Тешко дека ќе има драма без конфликт. А конфликтот е ембрион на насилството. И Шекспир и Библијата се полни со насилство. Ми се допаѓа она на Бергман – филмот е, вели Бергман, перфектен медиум за ритуализација на насилството. Не за глорификација, туку за ритуализација. Не смееме како малограѓани да го туркаме под килимче, туку треба да се справуваме со него – и интелектуално и емотивно, и како општество и како поединци. Во Македонија бевме сведоци на долги години институционално насилство. Не е до крадењето, туку до силувањето. Тоа е влезено во крвотекот на општеството (Милчо Манчевски).
Со каква анимација, со кој кадар најдобро би го насликале македонското општество денес?
ЖИ: Во Македонија бевме и сѐ уште сме сведоци на институционално насилство, со тоа што сега нѐ силува една друга политичка гарнитура, прифатена од самопрогласените прогресивни струи на општествово. Силувањето за вториве сега е прифатливо, бидејќи е нежно и во функција на нивната ситнодушна надменост. Ги гледаме каде и да се свртиме, и без разлика дали станува збор за уметност, филм, култура, наука… насекаде царува корупција, умилкување на партиите на власт за прикрпен проект од културата, издавање книга повеќе, изложба, филм. А оние не малку паметни и работливи луѓе секојдневно се прегазени од неписмените и простите, кои како стаорци секогаш успеваат да излезат на површината.
Не знам дали постои доволно сатирична, доволно карикатурална анимација да го опише она што ни се случува денес. Со сигурност подобро би се справиле острите пера на авторите што гравитираа околу „Остен“ во седумдесеттите и осумдесеттите години на минатиот век. Но нема да биде далеку од метафора на брод полн тажни, несреќни и бедни луѓе, како плови по море од корупција, неправда и неказнивост.
АЈ: Еден сатиричар вели: „Во старите добри времиња најголемиот број тепачки беа поради женска. После го измислија феминизмот и мажјаците почнаа да се тепаат за тендери“.
ЖИ: Ах, Ана… еден можен одговор на вака поставено прашање би ја имал нималку лесната задача да се осврне врз една социјална реалност која се менува зaедно со социјалните статуси. Важно би било да се посочат преобмислувањата на идентитетските конструкти како двигатели на овие промени кои се вглобени колку во феминистичките струења, толку и во пазарната економија и меѓучовечките односи.
Промената на социјалниот пејзаж би требало да има и своја ведра страна. Замислете едно сеќавање на старите добри времиња во кое транс-мажот се бори за транс-женската рака… (се извинувам однапред доколку некој пронајде во ова политичка некоректност, не ми е тоа целта).
АЈ: Живееме во време на политички кризи, говор на омраза, банкарски кредити, пандемија… тешко е да се најде мир во ваква општествена декаденција. Кои се вашите механизми за наоѓање спокој во ова интензивно време?
ЖИ: Доколку ги додадам на ова и чувството на бесцелност, бесперспективност, егзистенцијална вознемиреност, бомбардирање со информации, лажни вести и општо чувство на вознемиреност и ужаснатост од воени конфликти… како и секојдневното повторување дека светот е на раб на трета светска војна, вистинско чудо е како успевам да останам присебен и да бидам креативен и продуктивен.
Последниве десет години спокојот го наоѓам во Кучково, во куќа со двор со овоштарник и бавча (винската визба и апаратурата за дестилација ќе пишеме дека се дел од домашната традиција, со надеж дека надлежните нема да го пројават посебен интерес за нашево интервју (се смее). Тука ја наоѓам креативната осама за работа во моето студио за анимација, тука научив како да ја ценам природата и како да живеам во неа, со неа и од неа.
Сепак, отсекогаш ми се допаѓала идејата дека сме во постојана состојба на немир, дека нашите физички, ментални и емотивни пејзажи секогаш се менуваат, дури и ако тоа е едвај воочливо за другите или за нас самите. Сакам да мислам дека поимот бог е да се пронајдеш себеси. А можеби само во смртта, кога ќе се вратиме на почетокот и ќе се споиме со природата и универзумот, би можеле да го постигнеме тоа чувство на хармонија и единство.
Егзистенцијална вознемиреност, бомбардирање со информации, лажни вести и општо чувство на вознемиреност и ужаснатост од воените конфликти… секојдневното повторување дека светот е на раб на трета светска војна… вистинско чудо е како успевам да останам присебен и да бидам креативен и продуктивен. Повеќе од десет години спокојот го наоѓам во Кучково, во куќа со двор со овоштарник и бавча.
АЈ: „Судбината ги меша картите, ние играме” (Шопенхауер). Последнава година откако станавте татко често сте на релација Финска-Македонија. За оваа приказна…
ЖИ: На почетокот на минатата година, судбината сакаше многу лесно да поминам во сообраќајна несреќа… и како одеднаш да станав свесен за минливоста на животот. Приоритетите како одеднаш да ми се сменија и важни одлуки многу брзо беа донесени. Десетина месеци подоцна, во Финска, се роди мојата ќерка Луна во македонско-финска продукција (се смее).
Последнава година често патувам на релација Скопје-Турку и тука би се надоврзал на претходното прашање: мирот и спокојството во голема мера ни се поврзани со сигурноста и довербата во здравствениот, образовниот, економскиот и правниот систем, екологијата, односот кон природата итн. Финска во овој поглед е сѐ што Македонија не е и решението Луна да расте и да се образува таму беше логично, но никако лесно.
Финска е сѐ што Македонија не е и решението Луна да расте и да се образува таму беше логично, но никако лесно.
АJ: Кои романи и филмови морално ве препородија?
ЖИ: Не би можел да издвојам дела за личен морален препород, но би напомнал повеќе дела кои ме оформија како автор. Фан сум на научната фантастика од моментот кога во детството ја прочитав „20.000 милји под морето“. Во раната младост „Автостоперски водич низ галаксијата“, а понатаму расказите и романите на Лем, Замјатин, Хаксли, Вонегат, Дик, Кларк, Асимов.
Интересот за цртање и анимиран филм го добив преку Пат и Мат, Густав, Балтазар, Линијата на Кавандоли и стриповите Дилан Дог, Алан Форд, Корто Малтезе, понатаму филмовите Алиса и Фауст на Шванкмаер, анимациите на браќата Квеј, сајберпанк аниме филмот Акира и писателите апсурдисти Гогољ, Хармс, Ками, Буцати.
АЈ: „Кој ќе стави плоча на грамафон ако знае дека Џенис Џоплин витка сарми и везе гоблени или како ќе ја доживееме бејбе лајт мај фајр ако Џим Морисон игра домино со локалните пензионери на Флорида“. Опасна е замката на стереотипите. Кои борби се пред нас?
ЖИ: Анимираниот филм, ако ги тргнеме настрана принцезите, вештерките, пепелашките на Дизни и сличните комерцијални производи, многу креативно се справува со замката на стереотипите и останатите доминантни социјални теми. Ако во не толку далечното минато во анимацијата доминираше заедница од мажи, во последно време не е голема работа да се видат жени аниматори како обработуваат теми за сексуалноста, на фестивалите со сигурност нема недостаток на филмови за женски полови органи, менструални циклуси, семејно насилство, идентитет, ментална болест, зависност итн.
А што се однесува до првиот дел од прашањето, сценариото во главата на автор(ка) на еден анимиран филм денес би го претставило Џим Морисон како со мрсни раце по виткање сарми (се смее) везе гоблен со Џенис Џоплин, додека игра домино со пензионерките на Флорида, а во позадина плочата прескокнува на Мај фајр, мај фајр, мај фајр… (се смее).
Никој од нас не е чист. Сите некогаш сме биле во ситуација да кажеме „не ме гледај што правам, слушај ме што ти зборувам“.
АЈ: „Хипокритот е позол од деспотот, зашто бескурпулозноста ја замаглува со несмевка, алчноста со благоречивост“. Ве прелажаа ли низ животот нечии лажни насмевки?
ЖИ: За жал, сѐ помалку ме прелажуваат лажни насмевки, најверојатно затоа што и премногу ги имало во минатото. Но никој од нас не е чист, сите некогаш сме биле во ситуација да кажеме „не ме гледај што правам, слушај ме што ти зборувам“.
АЈ: Кој е вашиот најголем страв?
ЖИ: Стравот од висина што понекогаш се манифестира како страв од летање, а, всушност, e страв од осаменост или од напуштање. Ми паѓа на памет една песна на данското електро поп дуо „Laid Back“ (оние што ја испеаја и „Sunshine Reggae“). Се вика „Bakerman“ и строфата оди отприлика вака:
You got to cool down – (relax)
take it easy
slow down relax
it’s too late to worry
Не се толку интригантни стиховите, колку што е фасцинантна визуелната приказна што ја придружува песната и ритамот. Видеото (снимено според идеја и во режија на Ларс фон Триер и самиот познат паталец од летање) прикажува неверојатна, дури фантастична приказна: бендот скока од спортско авионче и ја изведува песната со своите инструменти во слободен пад кој создава неверојатно чувство на сигурност. Една катастрофична борба и внатрешна напнатост… како кога духот го уверува телото на првите часови по јога, дека опуштајќи сé во шавасан, земјата нема да нé проголта…
Колку и да звучи интелектуално или емотивно истрошено, силно верувам во терапевтскиот ефект на творечкиот чин. Преку творечката акција, која го закрепнува и го бодри духот, го изодуваме патот до себе си и до нашите сакани.
AJ: Кога би требало на Скопје да му напишете графит, што би пишале?
ЖИ: На ова Скопје не му треба графит, му треба епитаф! Крст веќе си има…
АЈ: Во контекст на познатата мисла на Џон Ленон: „Животот е она што ти се случува додека си зафатен правејќи планови“… како ја инхалирате сегашноста штотуку вратен од Хрватска од Интернационалниот фестивал за анимација „Супертун“, помеѓу интензивните подготовки за „Флипбук филм-фестивал“ (11-14 август)?
ЖИ: Јас сум од оние сум што прават нови планови додека ги остваруваат претходните. Правам и листи: на годишни планови и краткорочни обврски. И го пречкртувам сработеното. Строго контролирано опсесивно-компулсивно растројство (се смее). Од „Супертун“ во Хрватска се вратив со нејасни чувства: дали сум истоштен од многу работа или полн енергија од многу забава? Или обратно. Светот на филмските фестивали е креативен и истовремено декадентен. Исполнувачки и истоштувачки. Но, со сигурност со себе вратив многу ново искуство, контакти и идеи, меѓу другото и за тоа во кој правец и како да ја насочуваме издавачката дејност на „Флип Бук Букс“: графички книги, визуелни поеми, уметнички (арт) книги, експериментални изданија. Со Дарин Ангеловски, колега од Институтот за македонска литература и уредник-соборец во издавачката куќа ја крчкаме идејата за „Флип Бук Букс“ како интермедијален издавачки мегдан, како средба на книжевното со визуелното. Годинава на „Флипбук Филм Фестивал“ ќе биде промовирана арт книгата на Иван Ивановски. Наскоро излегуваат од печат новите графички книги на Владимир Лукаш, визуелни хаикуа од Александар Прокопиев и Маја Стефановска, како и визуелна поема по песни од Ацо Шопов и преводи на странски изданија. Опсесивно-компулсивното растројство продолжува на најјако… (се смее).
