Пишува: Ана Јовковска
АЈ: Фикцијата на ликовите ставена во релација со фактичките топоси на градот е една од главните наративни нишки во вашите романи Вечно сегашно време, и Невидливи љубови. Градот како имагинарна мапа на сеќавањето. Градот како кулиса за егзистенцијалистичките игри на луѓето. Градот како граматика на желбата. Градот како топографија на љубовта. Но низ вашата книжевна визура Скопје не е само сценографија и декор, не е само простор низ кој се одвива дејството, туку е и главен лик. Коментар?
ВЈ: Кога го пишував Вечно сегашно време сакав да напишам книга во која анатомијата на една љубовна приказна ќе биде раскажана на колку што е можно посоголен начин. Ме интересираше односот на двајца кој почнува, се гради, се развива, како тие се доближуваат и оддалечуваат, без големо влијание на околината, без други луѓе. Во тој роман, ми се чини, двајцата ликови се сами со градот и градот е некој вид апстрактен простор кој го исполнува не само она што се наоѓа околу нив и меѓу нив, туку и во самите нив. Еден од ликовите во романот, Ангела, е мошне креативна личност, уметник на моментот, и таа просторот на градот го користи за да впишува пораки во него, кои се упатени и кон нејзиниот партнер Виктор. Градот го користи како еден вид платформа за да му каже нешто на својот партнер, го користи градот за да создава мали уметничко-животни чинови преку кои ќе ја потврди својата замисла за љубовта како исклучително активен процес на создавање.
И во тој контекст, градските улици, топоси, препознатливи или непрепознатливи места ги користи за да создаде некој вид тоталитет на мигот – ситуација во која таа, оној спроти неа, просторот околу нив, сликите, звуците, мирисите на градот се вклопуваат и слеваат во тој нивен заеднички тоталитет, како Алефот на Борхес, како точката во која се содржи сè. Во тоа време кога ја пишував книгата не беше толку вообичаено толку многу градските топоси од Скопје да бидат дел од литературата. Во Невидливи љубови Скопје е присутен на малку поинаков начин – многу повеќе е декор, атмосфера во позадината на случувањата на ликовите. Можеби затоа што од 2010 на Вечно сегашно време до 2015 на Невидливи љубови многу нешта се променија во врска со градот.
АЈ: Со фотографот Иван Блажев, направивте две фотографско-есеистички книги, Скопје со ширум отворени очи и Лицата на невидливиот град, а во романот Невидливи љубови пишувате: „Мене ме интересираат малите убоди на невозможност во лицето на реалноста. Акупунктура во болното и премногу реално тело на градот, точки во кои хаосот на денот за момент се смирува преку непредвидливи слики“. Како би го опишале градот?
ВЈ: Нема едно Скопје. Нема едно Скопје дури ни по дистанца од петнаесетина години. Скопје со широко отворени очи е објавена во 2008 година, а Лицата не невидливиот град во 2010 година. Од едната книга се поминати 14, а од другата 12 години. За мене тоа Скопје од тие две книги веќе не постои, а поминале релативно малку години. Секој град е некаква наша временска и просторна утопија. Тоа е затоа што секој град е поврзан со луѓето, со нашето искуство, со нашите сеќавања, со нашиот живот, во крајна линија. Обликот на градот колку што го прават архитектите, урбанистите, пејзажните архитекти, толку го создаваат и нашите чувства, емоции, стравови, желби, фантазии, пориви… Секој град паралелно живее во барем неколку такви временско-просторни наши утопии и митологии. Секој град е генерациски град. Секој град носи одредена појавност, која е поврзана со нашите внатрешни пејзажи.
Обликот на градот колку што го прават архитектите, урбанистите, пејзажните архитекти, толку го создаваат и нашите чувства, емоции, стравови, желби, фантазии, пориви…
АЈ: Меѓудругото велите дека „градот не е ништо друго освен голема мапа на сеќавањето“. Кои места ви се најдраги во Скопје, а кои би ги промениле или избришале?
ВЈ: Ако зборуваме за сеќавањето, тогаш би рекол дека во таа мапа на Скопје влегува паркот „Жена борец“ од крајот на 90-тите години на минатиот век. Но никако и овој парк од сегашноста, од 2022 година. Музејот на современа уметност од средината на 90-тите години. Ама и Музејот на современа уметност од пред една недела. Една тесна уличка во близина на студентскиот дом „Кузман Јосифовски Питу“ од 2003 година, која веќе не постои. Ѕитчето со ишарани графити во Тафталиџе од 2008 година, сега пребоено. Едно мало детско игралиште во скопската населба Ѓорче Петров во 2011 година, кое сега изгледа поубаво. Крајот на патеката покрај Вардар кај мостот „Обединети нации“. Мирисот на шеќерна волна од градскиот парк во 1993 година, звукот на количките кои се судираат едно со друга во Луна паркот од крајот на 80-тите години, едно постер-писмо залепено на задниот ѕид на Архитектонскиот факултет во 2006 година. Мислам дека тоа беше најкраткото писмо зашто траеше само три дена. И така натаму. Што се однесува до бришењето… Ни беше доволно она повеќегодишно бришење на Скопје што ни се случуваше на мошне насилен начин.
Колку е подобра литературата, толку таа е повеќе ангажирана во врска со животот. И таму е нејзината „моќ“.
АЈ: Писателот Петар Андоновски вели: „Книжевноста е горчлив лимон испиен на гладно срце“. Како би ја опишале книжевноста?
ВЈ: Необична, малку комплицирана играчка во рацете на големо дете.
АЈ: Ако зборуваме за книжевноста како форма на отпор… може ли еден автор да се дистанцира од политичкото? И дали ангажираноста е неизбежен дел од секоја моќна книжевност?
ВЈ: Зависи како се разбира политичкото. Јас политичкото го разбирам во една релативно широка смисла… Како нешто што секојдневно ни се случува, на видлив и невидлив начин. Политичкото е во она што го гледаме на телевизија, како се форматирани вестите, како доаѓаме до информациите на порталите, на што кликнуваме додека се наоѓаме на социјалните мрежи, што се претставува како доминантни теми, прашања и дилеми во јавната сфера, каков е јавниот дискурс, како се комуницира во секојдневието… сето тоа се форми на политичкото во нашиот живот. Во тој контекст, еден автор не може да се дистанцира од политичкото. Не ни треба. Политичкото е самиот живот, цената на одреден производ е склоп на политички одлуки, градскиот пејзаж е склоп на политички одлуки, па дури и квалитетот на воздухот што го дишеме зависи од политички одлуки. Политичкото е во самиот живот, па пишувајќи за животот пишувате и за политичкото во него. Така, секоја книжевност е на некој начин ангажирана. Важно е нивото, квалитетот на таа ангажираност, а не ангажираноста сама по себе. Колку е подобра литературата, толку таа е повеќе ангажирана во врска со животот. И таму е нејзината „моќ“.
Политичкото е во она што го гледаме на телевизија, како се форматирани вестите, како доаѓаме до информациите на порталите, на што кликнуваме додека се наоѓаме на социјалните мрежи, како се комуницира во секојдневието…
АЈ: Што ви се допаѓа, а што ве иритира на современата македонска книжевна сцена?
ВЈ: Современата македонска литература е мошне разновидна, има различни тенденции, автори кои генерациски се слични, а пишуваат на различен начин. Силно се чувствува влијанието на европската книжевност, на латиноамериканската и на книжевноста на Северна Америка. И тоа е нешто што ми се допаѓа, затоа што за мене книжевноста секогаш била наднационална. Можеби ме иритира хипер продукцијата. Ама секој треба да има право да пишува и да објавува.
Зборот, поради неговата инфлација, сè повеќе ја губи својата семантика, па ни се случува она за што зборуваше Умберто Еко – општество во кое господарат оние кои се господари на сликите.
АЈ: Соња Стојменска-Елзесер во нејзиниот текст со наслов Фланеризмот како романескнен модел реферира на германскиот претставник на урбаната психологија Георг Зимел кој во есејот Метрополата и менталниот живот во почетокот на дваесеттиот век пишуваше за жителот на градот кој „реагира со главата наместо со срцето и е осамен и изгубен во метрополската толпа. Тој (или таа) мора да најде начин да се справи со огромното количество сетилни стимули – звуци, глетки, ритам, анонимност, регулирано време, мултиплицираност, финансиски и идентитетски притисок… што ги надразнуваат неговите (нејзините) сетила во моментот штом ќе стапне на улица“ (Стојменска-Елзесер). Да ги оставиме ликовите од вашите романи сега… да одиме низ ваша лична перцепција… Што е за вас општество на спектакл?
ВЈ: Општество во кое бројките ја одредуваат уепешноста на нешто. Општество во кое помпезните наслови на текстовите на порталите привлекуваат најмногу внимание. Општеството во кое ги знаеме деталите од интимниот живот на најбогатите луѓе на светот, само затоа што се богати. Општество во кое дотераните и нашминкани фотографии на социјалните мрежи ни се потребни за другите да ни кажат колку сме убави. Општеството во кои сè повеќе зборуваме и се залагаме за нешто, а тоа сè помалку го спроведуваме во секојдневниот живот. Општеството во кое зборот, поради неговата инфлација, сè повеќе ја губи својата семантика, па ни се случува она за што зборуваше Умберто Еко – општество во кое господарат оние кои се господари на сликите.
Книжевноста секогаш е наднационална.
АЈ: „Мислам дека современиот човек, сакал-нејќел, е упатен на паралелен слалом, а тогаш човек лесно може да утне некоја капија на некоја од патеките“ (Владимир Мартиновски).
ВЈ: Да, Ана, постојано во нашиот живот утнуваме капии, одиме по погрешни патишта, па потоа пронаоѓаме некоја вистинска капија, па малку одиме по вистинскиот пат… па, ете, нова капија, нова можност, нова шанса и… за капијата што сме ја отвориле… никогаш нема да дознаеме дали била вистинската или погрешната. И така, до новиот слалом, до новата капија, што би рекол Владимир Мартиновски.
АЈ: Понекогаш во вашето книжевно писмо препознавам филмска техника, како и заробени фотографски кадри кои со една друга динамика ја надополнуваат наративната структура. Уметностите се комбинираат, а хибридноста е сè поприсутна на културната и книжевната сцена. Ми доаѓа да ве прашам за три книжевни и три филмски дела кои ви оставиле силен впечаток?
ВЈ: Од филмовите: „Краток филм за убивањето“ од Кшиштов Кишловски, „Горчлива месечина“ од Роман Полански, „Медитеран“ од Габриеле Салваторес.
Од книгите: „Крај на етапа“ од Хулио Кортасар, „Илјада и една ноќ“, „Новеченто“ од Алесандро Барико.
АЈ: Кога ги набљудувате луѓето околу себе „како да присуствувате на рана проекција на нем филм“, слично како што тоа го прави еден од ликовите во Невидливи љубови, што најпрвин забележувате?
ВЈ: Релацијата меѓу телесното и вербалното, начинот на кој физичкото присуство, фигурата, изгледот и лицето влегуваат во дијалог со внатрешното. Значи она што таа личност го кажува, мисли, дефинира во однос на своето место во светот и нејзината физичка присутност во тој свет.
Енди Ворхол има кажано дека ако ние денес сме исти какви што сме биле вчера, тоа значи дека вчерашниот ден сме го потрошиле попусто.
АЈ: Во Невидливи љубови пишувате: „Беше од оние луѓе кои веруваа дека најголемите моќи се дадени за да се користат колку што е можно помалку, решен да отсвири некое неверојатно комплицирано дело само еднаш во животот, како врвен патник кој студиозно се подготвува за единственото патување од кое можеби никогаш нема да се врати. Сè додека не ја сретна Мила, онаа која ќе биде причина за илјадници преобразби“. Кои преобразби во животот ви беа клучни?
ВЈ: Преобразбите се бројни, речиси секојдневни. Да се постои значи постојано да се менуваш. Мислам дека Енди Ворхол има кажано дека ако ние денес сме исти какви што сме биле вчера, тоа значи дека вчерашниот ден сме го потрошиле попусто. Секако, човекот кога го согледува својот живот мора да избере некои маркери, некои знаци, точки на патот, некои раскрсници или крстопати кои го одредиле да биде тоа што е денес. Во мојот живот таквите преобразби се поврзани со првите фасцинации од книгите, воодушевувањата од филмот, првите драматични и кршливи случувања од детството и пубертетот, првото чувство дека она што се наоѓа во тебе може да добие форма и надвор од тебе. А таа форма да биде текст. И во тој текст да биде обединето нешто што не само што ќе ме одреди мене, туку и нешто од мене ќе биде за светот.
Има кај Борхес една убава мисла според која, јас сум сите книги што сум ги прочитал, сите песни што сум ги слушнал, сите филмови што сум ги гледал.
АЈ: Во Вечно сегашно време пишувате: „Виктор е како да купиме темно чоколадо со вкус на цимет и додека набрзина го смачкуваме да ги замислуваме луѓето кои во овој момент во Берлин, Токио или Будимпешта го пробуваат истиов вкус; Виктор е ултра брзо пиење боза во Апче. Од непредвидливи и необични, до сосема обични, секојдневни работи кои, ете, стануваат дел од нивната дефиниција за другиот“. Во потрага по вистината наспроти имагинарноста, низ процесите на продукција, размена и репродукција на урбаната култура, ликовите во Вечено сегашно време се движат низ лавиринтот на егзистенцијалниот хаос, барајќи се себе си во рефлексијата на Другиот. Кој е Другиот? Што е Другиот? Што може да биде?
ВЈ: Другиот има илјадници форми. Може да биде сè. Може да се одреди релационо, па тој е секогаш во некаква релација со нас. Со нашите рефлексии за феномените што нè опкружуваат, со нашите стравови, желби, потреби, страсти. Во мојата перспектива на нештата, и јас, мојата себноста, е релациона, не е некое независно, биолошко, сама по себе одредено битие. Има кај Борхес една убава мисла според која, јас сум сите книги што сум ги прочитал, сите песни што сум ги слушнал, сите филмови што сум ги гледал итн. Онака како што јас сум сите мои сеќавања, сите мои средби, сето она што сум го добил и дал на луѓето со кои сум се споил или само сум се сретнал, сето она што ме возбудило или вознемирило, сето она што ме привлекло или одбило, така и другиот е секогаш некаква релација меѓу „нас“ и „него“.
АЈ: На едно место зборувате за „кариес на мигот“ и „мувла на секојдневието“. Која е метафората во реален сегашен контекст?
ВЈ: Сето она што ни се случува, нема речиси никаков поголем егзистенцијален полнеж, а мислиме дека е „смртно прашање“ или „прашање на живот“. Ама е само банален и незначаен меур од сапуница. Пуштете некоја од нашите најгледани телевизии во главниот термин и ќе го добиете одговорот.
Секој наш живот во основа е двоен живот. Еден е животот на случените нешта, на она што реално сме го направиле. Покрај него постои и цел еден паралелен живот, животот на нашите тајни и никогаш нереализирани желби, животот на нашите внатрешни никогаш јавно изговорени дијалози, паралелната биографија што се одвивала во однос на онаа што можеме да ја запишемe во CV.
АЈ: Љубовната приказна во Невидливи љубови ја опишувате на овој начин: „Љубовна приказна како шаховски натпревар за кој двајца шахисти се договориле да играат со исклучени часовници, па сега имаат бесконечно долго време и алчно го користат многу повеќе за размислување на следните потези отколку за вистинска акција“. За каква љубовна приказна станува збор во романот?
ВЈ: Во романот има неколку љубовни приказни, но она што сите нив ги обединува е идејата дека можеби голем дел од нашата егзистенција се одвива во полето на нереализираното. Секој наш живот во основа е двоен живот. Еден е животот на случените нешта, на она што реално сме го направиле. Покрај него постои и цел еден паралелен живот, животот на нашите тајни и никогаш нереализирани желби, животот на нашите внатрешни никогаш јавно изговорени дијалози, паралелната биографија што се одвивала во однос на онаа што можеме да ја запишеме во CV. Романот се обидуваше да ја преиспита идејата колку тие невидливи наши животи се навистина животи, навистина се егзистенции кои имаат иста отнолошка вредност како и онаа другата, „реалната“ егзистенција. И тоа важи не само за љубовните, туку и за сите наши приказни – огромниот резервоар на животот што се случил во нас, а не надвор од нас, кој исто така е голем, богат нијансиран како и оној „другиот“.
АЈ: Во Скриени желби, немирни патувања за кој ја добивте наградата Роман на годината што ја доделува Фондацијата Славко Јаневски напишавте: „Аеродромот е мелница на илјадници човекови егзистенции, кои во следните неколку часа ќе се доближат, ќе поминат низ заедничка цедилка, а потоа процедени од другата страна ќе се распрнат насекаде“. Кои патувања ве променија?
ВЈ: Одговорот ќе изгледа претенциозно, но ќе кажам дека сите патувања ме променија. Не патувам често, не повеќе од четири-пет пати во годината, но секое патување носи нови пејзажи во мојата интимна географија, кои потоа добиваат свој одраз во секојдневниот живот во Скопје.
АЈ: „На улица градот нервозно ги камшикува лицата на своите жители. Го прави тоа со звуците што ги произведува, со глетките што ги создава, со воздухот што луѓето се принудени да го дишат“. Обично во овој период од годината ни текнува да зборуваме за тоа колку ни е загаден воздухот. Каков е вашиот однос кон природата генерално? Има ли работи што ги правите со кои покажувате дека сте еколошки освестен?
ВЈ: Ја сакам природата затоа што во неа често го гледам бескрајот што ми е потребен. Во однос на работите што ги правам, тие се сведуваат на тоа што веројатно секој го прави – не фрлам ѓубре каде што не треба, се трудам колку што се можно помалку да користам автомобил, возам велосипед кога можам, имам засадено неколку дрва, планирам да засадам уште неколку.
Тажен ме прави чувството дека во светот има големи неправди за кои луѓето наоѓаат оправдување.
АЈ: Ве цитирам: „Ти си онаа што мисли дека секој човек во себе носи по еден мал чудак, а животот се претвора во тага кога дозволуваме тој чудак во нас пречесто да спие“. Две прашања влечам од овде: Каков е малиот чудак во вас? И што ве прави тажен?
ВЈ: Малиот чудак во мене е оној кој се обидува од сето она што го гледа и слуша околу себе да извлече некоја приказна. И таа приказна да ја раскаже на колку што е можно почесен начин. Под чесен, подразбирам, начин кој најмалку ја изневерува приказната, најмногу одговара на тоа што таа е.
А што ме прави тажен? Чувството дека во светот има големи неправди за кои луѓето наоѓаат оправдување.
АЈ: Која е вашата граматика на желбата?
ВЈ: Таа која се води од љубопитноста како главен животен принцип.
АЈ: „Каде почнува музиката? Во брмчењето на бумбарот она утро кога на четири години маѓепсано го набљудува инсектот како се обидува да помине од другата страна на кристалниот ден?“ Или? За крај?
ВЈ: Тоа е приказната за Давид, ликот од романот Скриени желби, немирни патувања, кој насекаде пронаоѓа музика. И тоа е точно – музиката е насекаде! Како за почеток… (се смее).
Фотографии: Небојша Гелевски-Бане, Игор Тодоровски, Сашо Димоски и Александар Котевски