Пишува: Ана Јовковска
Го сакам Скопје. Секое негово ќоше. Сепак, тоа не ме прави помалку критична кон бетонската џунгла во градот, архитектонскиот земјотрес, ѓубрето и хаосот. Истовремено ги сакам сите паркови, велосипедски патеки, алтернативни културни островчиња и сите други урбани простори низ кои дише нашиот град. Го сакам градот како алтер его. Градот како имагинарна мапа на сеќавањето. Градот како кулиса за егзистенцијалистичките игри на луѓето. Градот како граматика на желбата. Градот како топографија на љубовта…
Институтот за македонска литература во Скопје беше домаќин на научната конференција „Урбаниот профил на Скопје во современата проза“ на која учествуваа дваесеттина писатели и теоретичари. Во нивните прозни дела Скопје не е само сценографија и декор, не е само простор низ кој нарацијата „вози“, туку е и главен лик. Имагинарните светови на ликовите се ставени во спрега со фактичката географска мапа на градот, популаризирајќи голем број улици, паркови, споменици, институции, кафеани и други места од градот низ кои се создава книжевното ткиво. Интересен повод да прашаме дел од книжевните теоретичари и автори како го доживуваат градот…
НАТАША АВРАМОВСКА
ГО САКАМ СЕКОЈ ЗАБАТАЛЕН ГРАДСКИ ОСТРОВ
Книжевноста отсекогаш, од дамнини, била најтесно врзана за топосот на градот. Многу исчезнати градови живеат во нашата вообразба со оглед на нивниот книжевен приказ: Ур и Урук сѐ уште живеат во древниот еп „Гилгамеш“. Хомеровата „Илијада“ е несомнено причината за долго нестивнуваната потрага по локацијата на древната Троја. Аристофановите комедии „Птици и Облаци(те)“ и денес го доловуваат духот на Атињаните и нивните учени расправи и надмудрувања на атинската агора. Основањето на Рим и легендата за него живеат во Вергилиевата „Енеида“. Венеција, тој мал простор што, колку се крепи од нив, толку и тоне во лавиринтот на каналите, се умножува и раскрилува низ нови ниши и значења во постојано новите навраќања на него меѓу кои навистина се воздржувам да издвојам некое…
Париз живее во лелеавоста на опсегот меѓу неговиот „мев“ (за кој говори Емил Зола) и „Пената на денот“ на Борис Вијан, и тоа е град кој со особена грижа го негува споменот на писателите што ги изнедрил со типично француски спомен-плочи од типот: „Овде Балзак купувал свеќи“. Невскиот проспект е бесмртен во Гогољевите „Петроградски раскази“ и тому на таа трага, отсекогаш така помислував, треба да се читаат „Скопските раскази“ на Влада Урошевиќ, но и сите други на македонските раскажувачи кои заедно ја ткаат приказната за Скопје. Тоа е онаа што го бележи, но воедно и го создава духот на скопјани, отворајќи нови ниши и значења на културниот простор во кој живеме.
Утрово, упатувајќи се кон работа, излегов на улицата: Жил Верн. Зад грбот ми останаа улиците Ефтим Спространов и Браќа Грим. Жил Верновата инаку ја сече Есенинова, Пушкинова останува отспротива, а паралелни со неа улиците Доситеј Обрадовиќ, Марко Цепенко, Емил Зола и Балзак, куси и пресечени со улицата Антон Попов.
За неколку минути го минувам ова забаталено градско островче и секое утро одново погледот на уличните ознаки ме озарува. Чекорам небаре особено привилегирана по островот на загубеното богатство. Дотолку поголема е за мене возбудата денес да откријат многу други прошетки низ шумата симболи на книжевните приказни за Скопје и скопјани.
ИВАН ШОПОВ
АНТИРАЗГЛЕДНИЦИ ОД СКОПЈЕ
Ги сакам градовите. Без грижа на совест, спокојно би можел да се наречам себеси урбофил. Всушност, ги сакам фуснотите на градовите.
Роден сум во Скопје, живеам во Скопје, читам за Скопје и пишувам за Скопје.
„Скопје: изгубените чевли на градот“ е мојата најскопска книга. Текстовите во неа ги нарекувам антиразгледници, затоа што се фокусирани на она што е маргинално во градот, сето она што никогаш нема да се најде на разгледница и нема да биде дел од некој учебник по историја. Сметам дека токму малите, навидум безначајни луѓе и настани се она што го прави градот возбудлив, вибрантен и жив. Запознавањето на градот преку неговите „големи приказни“, „лендмаркови“ и книги за туристи е најбанален и најздодевен начин да се направи тоа. Еден графит секогаш ќе ми биде повозбудлив отколку некоја тврдина, а приказната на таксистите секогаш поинтересна од излитената плоча на кустосите во историските музеи или туристичките водичи.
Да го парафразирам Јехуда Амихај: „Оној што го љуби градот според книгите за туристи, е како оној што си ја љуби жената според прирачник за сексуални пози.“
Да се пишува за еден град кој е шампион на дисконтинуитетот во архитектонска, урбанистичка, симболичка, па и мемориска смисла е предизвик и авантура. Тлото во Скопје е трусно не само во буквална смисла на зборот, а подот е речиси секогаш лизгав. Големата слика на Скопје повеќепати е брутално менувана, поради природни, општествени, политички и урбанистички катастрофи. Веројатно во одлуката да се посветам на малите градски приказни се крие и еден вид бунт и отпор против таквата бруталност.
Потребата да пишувам за Скопје никогаш нема да ме напушти. Веројатно секогаш пишувањето е борба против минливоста, макар и сосема индиректно, дури и кога авторот нема документаристички, историографски, мемоаристички или хроничарски амбиции. Некогаш, наместо со пишување, тоа го правев на попримитивен начин: во мојот дом сѐ уште чувам парче мермер од стариот плочник кај фонтаната во Градскиот парк. Кога го реновираа пред петнаесетина години, сѐ беше раскопано, а старите искршени парчиња од плочникот беа наредени на купишта. Местото изгледаше како археолошко наоѓалиште или дел од град во кој беснее војна. А среде хаосот – стотици млади луѓе кои се дружеа, пиеја и пееја до изгрејсонце. Секако, идејата дека на овој начин постигнувате нешто против минливоста е илузија, но неопходна илузија.
Иако „Скопје: изгубените чевли на градот“ е мојата најскопска книга, таа не е сосема скопјецентрична. На нејзините страници можат да се најдат антиразгледници од Пазин, Софија, Загреб, Дојран, Кикинда… Скопје е историски предодреден да биде отворен град. Градот кој е обновен благодарение на солидарноста и помошта од целиот свет нема право на самодоволност и локалшовинизам.
ОЛИВЕРА ЌОРВЕЗИРОСКА
КАКО ДВАПАТИ СТАНАВ СКОПЈАНКА
- Во септември 1988 година дипломирав на Катедрата за книжевност на Филолошкиот факултет и веднаш добив понуда за привремена работа во „Детска радост“ во НИП „Нова Македонија“. Не знам како тоа вам ви изгледа денес, но „Детска радост“ во тоа време беше издавачка куќа во која сите сакаа да работат. Јас сакав да работам нешто друго, но, се фатив за зборот привремено и почнав да работам во големата бела зграда на „Мито Хаџивасилев Јасмин“ на деветтиот кат. Првиот проблем се појави речиси веднаш, за да се вработиш во Скопје – мораше да бидеш жител на Скопје; а за да бидеш жител на Скопје – мораше да бидеш вработен во Скопје. Оваа нелогична ситуација, како и мноштвото други нелогични ситуации во тоа, во ова и веројатно во сите времиња во нашата земја, од ден на ден стануваше сѐ посериозна, така што некаде длабоко во зимата на 1988/1989 морав да добијам жителство за да се вработам, да се вработам за да добијам жителство или едноставно да си останам во Куманово и таму да барам некоја друга работа. Мислев дека тоа беше најглупавата ситуација во која се најдов, но, години подоцна, се најдов во уште поглупави ситуации, се разбира. И, како што бива во книгите, во филмовите,.. се најде случаен сопатник во утринскиот автобус Куманово-Скопје од 5 и 45 со којшто доаѓав на работа, со денови седевме еден до друг, имавме месечни билети од „Југ турист“, ама не бевме прозбореле. Тоа утро прозборевме, тој да ти работел на жителства… Станав жител на Скопје едно рано зимско утро, се пријавив дека живеам на улицата на вујко ми „Виктор Иго“, се вработив во „Детска радост“, мислам дека сѐ се случи во тој еден единствен ден.
Привременоста во „Детска радост“ потраја 15 години. Работа не менував, ама сменив неколку улици. Од „Виктор Иго“, отидов на „Партизански одреди“, се омажив на „Стефан Јакимов Дедов“, за скопјанец (и така можело да се добие жителство, ама јас веќе го бев стекнала на сосем друг, автобуски начин), и потоа на „Народен фронт“ (се смее).
- Во јули 2016 пиевме кафе со Ана Петрушева и Тамара Чаусидис на „Максим Горки“ и тие ми предложија да пишувам раскази за Скопје на порталот Призма на БИРН (Балканската истражувачка репортерска мрежа). – Какви? – прашав. – Какви сакаш, смисли, нека имаат врска со градот, со „Скопје 2014“, ако сакаш… Почувствувам дека се најдов во слична ситуација како во 1988. Мислев дека за да пишуваш раскази за Скопје – мора да бидеш скопјанец; а за да бидеш скопјанец – мора да пишуваш раскази. Не можев да сметам на некој автобуски сопатник кој ќе ми го реши проблемот со расказите, зашто со децении не користев автобуси, но, сепак, се согласив. Ми се виде сосем соодветно да пишувам раскази за преименуваните улици во градов, зашто никој веќе не се снаоѓаше со старите и новите имиња… Со години се договаравме да се сретнеме на места кои не постојат; си објаснувавме едни со други каде живееме, користејќи ориентири кои не постојат… Имаше по повеќе градови палимпсестно напластени во нас, а нивните мапи функционираа според географијата на сопствените сеќавања. Така настана и името на циклусот раскази за Скопје – „Улиците што ги нема“, но и стравот дека ако јас – нескопјанка пишувам за Скопје, ќе морам да се вратам во Куманово и таму да барам некоја друга работа и да пишувам нешто друго. Беше предоцна за враќање во Куманово, затоа почнав да пишувам за Скопје под псевдоним. Небеска Скопјановна. Ем во чест на Петре М. Андреевски, ем да не дознае Куманово дека пишувам за друг град, ем да не дознае Скопје дека за него пишува не-скопјанка.
Вистински уживав во пишувањето на овие раскази речиси година и пол. Секоја втора сабота не беше пребрзо, туку совршено како ритам за раскажување градска приказна. Буквално пишував според списокот на променетите улици, го имав на работа, дома, во сите чанти… Во оние што поретко ги носам, мислам дека сѐ уште може да се најде таков список. Пишував со мапа на градов пред мене. Ја одбирав улицата, ако не ја знаев, задолжително одев да ја видам, да ја прошетам за да ја населам приказната на точно определено место. Бирав куќи и дворови за ликовите што ги бев измислила или ги измислував во самиот миг. Потоа му се јавував на Зоран Ричлиев и најчесто му го кажував само името на улицата. Патем речено, тој е струмичанец. Набрзо, Ричлиев почна активно да учествува во приказните. Ми предлагаше улици, ми покажуваше фотографии според кои пишував, или го коригирав веќе напишаното. И денес кога ќе се најдам во улица за која би пишувала (сите писатели за миг го сфаќаме тоа), веднаш ми доаѓа да му се јавам на Ричлиев.
Есента 2016, пролетта 2017… сите ликови ми беа кумановци, но со текот на саботите, тоа престана да ми биде важно. Полека станував свесна дека во Куманово живеев 18, а во Скопје 33 години. Токму заради годините колку што живеев во овој град, одбрав 33 раскази за во книгата, иако на Призма беа објавени повеќе.
„Улиците што ги нема“ е моја збирка раскази, моја неавтобуска, книжевна сопатничка со која по вторпат и вистински – станав скопјанка.
ИГОР АНЃЕЛКОВ
ДОЗВОЛЕТЕ РОДНИОТ ГРАД ДА ВЕ ИЗНЕНАДИ
Кога би можел родниот град да го погледнам со очи на странец, веројатно би заклучил дека живеам во прекрасен град.
Неодамна еден брачен пар од Ирска намина во книжарницата „Или-Или“ барајќи водич за Скопје. Им велам дека се’ имаат на „гугл мапс“, но стариот лисец ми вели дека тие се „стара школа“ и дека сакаат сами да ги откриваат новите градови коишто ги посетуваат. – „Инаку, живеете во прекрасен град. Она што досега го видовме со сопругата е фасцинантно“, ми вели тој со блага насмевка, а таа потврдува кимајќи со главата.
Италијанот Пјетро Гроси, пак, беше фасциниран од отворените простори во нашиот центар. Рече дека тоа е „митски“ простор и треба да биде таков, место за средба на старите и новите генерации, случајните минувачи, туристите… По овие импресии на Другиот, се прашав себеси: „Дали откако странците ќе ви го пофалат градот, почнувате повеќе да го цените?“ Секако дека не, си одговарам. А зошто? Затоа што Скопје е насекаде околу мене, и најмногу – во мене! И нема бегање.
Минувате покрај навидум познати згради и улици, крај кои сте поминале безброј пати, а само неколку метри зад нив, зад аголот, откривате простор како создаден за сцена од некој добар „филм ноар“. Токму таа непредвидливост го прави Скопје возбудливо место за живеење. Затоа, отворете ги ширум сетилата и дозволете вашиот роден град позитивно да ве изненади, нема да зажалите (се смее).
Во Скопје се чувствувам како граѓанин на светот, како дел од цивилизацијата. Со одлуката да останам да живеам овде, не станав уште еден инфериорен граѓанин на метрополата. Напротив. Постојано ја набљудувам неговата промена, атмосфера, ритам, енергија, и потоа впечатоците ги пренесувам во моите прозни дела. Тие забележани работи ќе останат за следните генерации, чија задача е да создадат поубав и похуман град за живеење. Скопје кое ќе биде исполнето со самодоверба. Искрено се надевам дека ќе успеат во тоа.
АЛЕКСАНДАР ПРОКОПИЕВ
КАКО СКОПЈЕ СЕ ВДОМИ ВО ПРИКАЗНИТЕ
Иако некои критичари ја истакнуваат мојата номадска љубопитност во однос на други градови и предели, застапеноста на мојот град во покусите раскази и подолгите новели што со децении ги пишувам е евидентно. Амбиентот на градот е присутен затоа што сакам да пишувам за човечките судбини, но не за оние што во себе носат некоја општествена истакнатост, туку за луѓето меѓу нас, обичните луѓе, и во таа смисла цела галерија на жители на Скопје ми поминува пред очи кога се обидувам да забележам нешто за нив.
Имено, и Скопје се менува. Она Скопје на маалските, детски игри, па постземјотресното Скопје на мојата рана младост, до ова Скопје денеска – како да станува збор за различни градови, како да се смениле три-четири града во само еден човечки живот.
Затоа, Скопје ми е многу важно во своите мени, во своите епизоди. На пример, за времето на короната, кога Скопје сосема се смени. Не само што опустеа улиците, не само што целата атмосфера просто натискаше и беше тегобна, туку и луѓето како да ги изменија своите лица, начинот на кој што чекорат, начинот на кој се поздравуваат и разговараат.
По короната, пак, настана експлозија во сите сегменти, но исто така експлозија и во градежништвото. По двете години корона, одеднаш низ цело Скопје почнаа да се рушат стари куќи и да се градат нови згради, а во тие повеќекатници најчесто нема жители. Кога навечер одите по „Партизанска“ или по моето маало во Тафталиџе, гледате само два-три осветлени прозорци во тие големи нови седмо-осмокатници. А долу, преполни кафулиња! Брзо се менува печатот на градот.
Ако писателот е доволно љубопитен и ако е предаден на својата работа, сето тоа може да му пружи многу добар материјал. Литературата сама по себе не е статична, таа бара движење, дури и кога е највнатрешна…
Секако дека писателот своите сижеа ги црпи од животот, од сопственото искуство и од искуството на другите луѓе, меѓутоа и за пишувањето, како впрочем за секое уметничко остварување, важен е обликот, важно е како животниот материјал ќе проструи во една книжевно привлечна форма. Во таа смисла, исто така е многу важна лектирата, односно читањето на претходниците. Благодарение на библиотеката што е постојано до и околу мене, учев од големите мајстори кои пишуваа за градот – Џојс, Булгаков, Кортасар, Калвино… или од нашите – Солев, Јаневски, Урошевиќ, Николова… Сите тие зналци на пишаниот збор умееја да те вовлечат во нивните градови и личните светови на нивните јунаци, жители на тие градови, охрабрувајќи те и давајќи ти поттик за она што ти самиот го пишуваш. Сметам дека тогаш градот во литературата доживува своевидна преобразба, или уште поубаво, тој станува еден од рамноправните ликови во таа проза. Пишувањето на градот во себе бара еден неопходен квалитет – да се набљудува за да се забележи неговата разноликост, но уште поважно е како сето тоа да се собере и да се монтира во 5, 10, 30 или во 100 страници (тоа е најдолгата проза што сум успеал да ја напишам).
СОЊА СТОЈМЕНСКА-ЕЛЗЕСЕР
КНИЖЕВНОСТА Е ВО ПОСТОЈАНА СПРЕГА СО ГРАДОТ
Градот е синоним за цивилизација, поредок, култура. Градот не е само адреса, место на кое живееме, туку и место кое ги рефлектира нашите стремежи, соништа и желби, нашите ментални кодови и карактери, нашите стилови и вредносни системи. Книжевноста, како впрочем и сите уметности, се вградува во урбаниот идентитет, зашто градот е таков каков што е, меѓу другото, во зависност и од приказните што се плетат за него. За Скопје се напишани многу разновидни книжевни дела. Модалитетите на реферирање кон градот во прозните дела се движат од присуство на градот како сетинг, кулиса, позадина на дејствието во приказната, преку вплетување на градот како посебен лик, па до целосно посветување на приказната на градот (светската литература изобилува со прози што претставуваат своевидни мемориски мапи и величења на конкретни градови).
Во последните неколку децении во кои доминираше спацијалноста во хуманистиката, се намножија варијации на прозни обраќања кон градот. Во контекст на македонската современа литература се забележуваат следните поважни пунктови во дијахронискиот континуитет на урбаната проза: во првите повоени децении урбаната тематика се сметала за модернизација на книжевниот израз (доминантно реалистичен пристап), потоа се бележи наплив на фантастична интервенција во градскиот пејзаж, па постепено се преминува кон постмодерно слободно поигрување со стилско-поетичките параметри и се изнаоѓаат што понестандардни и што поспецифични книжевни начини на реферирање кон градот.
Кај некои автори доминира носталгијата кон градските амбиенти што веќе ги нема, некои негуваат амбигвитетен однос на љубов-омраза, некои се фокусираат на спецификите на маалскиот живот, некои критикуваат и се потсмеваат, некои очајуваат, некои едноставно го сакаат Скопје… Сите писатели – „скопски митомани“, и како индивидуалци, и во рамки на своите генерации, имаат некое свое, посебно Скопје, кое се нивелира и се сместува во вибрантниот урбан профил на нашиот град. А профилот на Скопје обединува многу иконични места: меморирани а веќе непостоечки (дрвениот мост, градската плажа, кафеаната „Зора“ и сл.); постоечки и набиени со меморија (Старата скопска чаршија, Даутпашиниот амам, Градскиот парк и сл.) како и места кои имале некоја посебна смисла и значење за авторите и со тоа израснале во иконични места (скопските маала, некои агли и раскрсници, ѕидовите на конретни објекти и сл.). Книжевноста на тој начин е во постојана спрега со градот: таа постојано ја црпи инспирацијата од него, истовремено бидувајќи ризница на неговата меморија.
ВЛАДА УРОШЕВИЌ
СКОПЈЕ ВО МОЕТО СЕЌАВАЊЕ
Малиот наратор во мојот роман „Маџун“, кој има шест-седум години, живее во куќата на дедо му, опкружен со многубројна фамилија. Околу куќата се простира голем двор во кој момчето ги доживува своите први сознанија за светот. Дворот е метафора за еден вид рај, а изгонот од рајот го донесува војната која се доближува сѐ повеќе кон градот во кој живее нараторот.
Таква куќа и таков двор постоеја во времето на моето детство, во скопското Дебар-маало, во една улица што тогаш го носеше името на Илија Гарашанин, српски политичар и државник од деветнаесеттиот век, а денес името на рускиот поет Владимир Мајаковски. Од тој дом, од тој двор и од таа улица потекнуваат моите први спомени. Сликите, боите, звуците и мирисите од тој среќен период на моето детство беа силно втиснати во моите сеќавања и бараа начин да се изразат. Така настана романот „Маџун“. Денес веќе не постојат во реалноста, на тоа место е изградена една модерна трикатница, но се обидов да го сочувам тој простор во литературата, која е еден вид меморија – прво лична, а потоа и колективна.
Сликата на некогашното Скопје не постои само во ова мое најново дело. Мојата прва збирка песни „Еден друг град“ (1959 г.), ги носи во себе белезите на некогашното предземјотресно Скопје. Мојата поезија од тоа време е резултат на една потрага чија цел беше да се откријат, во мрежата на улиците од реалниот, конкретен град, „забележан на сите географски карти“, трагите на еден невидлив, скриен, таен град кон кој водат одвај забележливи патокази што можат да ги насетат само упатените. Во тоа време уживав да ги откривам тие тајни знаци, да ги читам во архитектонските украси, во неразбирливите каприци на градителите и сопствениците на старите куќи, да ги дешифрирам тие енигматични пораки од некое друго време испишани врз фасадите и орнаментите расеани низ старите квартови на Скопје. За мене во тие години Скопје имаше не само своја атмосфера, туку и своја мистерија, своја загатка, своја тајна траекторија која ветуваше ненасетувани откритија, изненадувања и возбуди.
Потоа, дојде земјотресот, дојдоа несмасните и немилосрдни урбанистички зафати и огромен дел од таа архитектонска тајна азбука на градот исчезна засекогаш. Шарлатанството и невкусот олицетворени во проектот „Скопје 2014“ нанесоа огромна штета и оставија ужасни траги врз сликата на градот. Ни останува само со помошта на книжевните и ликовните дела од минатото да се обидеме да ја вратиме сликата на овој град кој некогаш „имаше душа“.
Фотографии: Роберт Јанкулоски, Лилика Стрезоска, Сашо Димоски и приватна архива.
