Пишува: Ана Јовковска
АЈ: Последно се дружевме на аеродормот во Скопје. Вие летавте за Кина, одевте на некое поетско читање, а јас ве бркав со прашањата и фотоапаратот в рака за интервјуто кое го правевме пред пет години. Од тогаш до сега го пропатувавте половина свет. Веќе дваесетина години живеете надвор од трајните домови и корени. Ќе речете: „Mои домови беа аеродромите со мириси од парфеми од фри-шоповите, чекалните на автобуските станици полни гладни бездомници и сити гулаби, чистите, но стерилни хотелски соби со балкони на кои не може да ја собере ниту сенката од птицата, собите за книжевен резиденцијален престој полни книги што го впиле мирисот на цигарите и препржениот зејтин од претходните писатели, но и болниците во кои тишината значеше страв, а зборувањето болка“.
Денес во време на корона, светот се стесни во својата локалност. Како ви влијае ова со оглед на тоа дека сте поетот номад што ја претставува Македонија низ светот?
НМ: Денес сме номади на стравот. Се промени перспективата на бегството — да се остане дома е модерното изгнанство. Динамиката на колективното постоење. Опасноста на вирусите се мери со нивните мутирања, тоа е нагонот на нивниот опстанок низ просторите и телата. Но спротивно на нив, човекот по секоја своја принудна трансформација на навиките и верувањата, очекува да се врати назад на старото. Како иселеник-печалбар што ја гради трикатната куќа во родното село во која нема никогаш да се врати. Верските конвертирања спасиле многумина од погубување низ ужасите на војните, а и во македонските традиционални песни и приказни преобликувањето е саможртвата на патот кон изворот, кон домот, како иницијациското враќање на Силјан штркот.
Нè учеа да трчаме на улиците кога ќе удрат земјотреси, a во учебниците ни велеа да се спуштаме во бункерите, тие темници на спасот, во случај на бомбардирања. Денес свикнуваме собата да ни биде и улица и бункер, и канцеларија и молитвено ќоше — трајна архитектура на опстанокот. И покрај тоа, телесната локалност не треба да нè оддалечи од универзалноста на мислата, која е постаментот на човечноста. Поезијата е во органска врска со номадството, дури и Бродски пишува дека книжевноста започнала со поезијата, со песната на номадите. Самиот не можам да се наречам вистински номад, затоа што почесто носам, отколку што оставам нешто зад себе од патувањата. Дури и ако станува збор за правта врз чевлите или стотиците никогаш неразвиени фотографии. Сепак, во напуштените хотелски соби или книжевни резиденции заборавам по некој книга или камен, верувајќи дека некој ќе го протолкува тоа како знак, а не како ослободување од товарот.
Денес свикнуваме собата да ни биде и улица и бункер, и канцеларија и молитвено ќоше — трајна архитектура на опстанокот.
Номадизмот е преселба без сведоци, сличнo на Томас Бернхард кој патувал во земји чиј јазик не го познава и ги напуштал штом почнал да го чувствува товарот на значењето на зборовите. Сигурноста на светот ја бараме онаму каде што јазикот е само звук кој не нè соочува со стравовите што ни ги имаат оставени во наследство. Мислам дека бегствата од дома во пижами и трипати поголемите чевли на татко ми имаа поголемо значење во осознавањето на сопствените копнежи, отколку календарско одредените патувања за кои треба претходно да се потврди твојата правна лојалност и послушност при добивањето визи и докази за неосудуваност.
Сега номадизам може да се наречат патувањата кои Гугл не може да ги архивира, или поминувањето низ местата каде што банката не можела да ја регистрира твојата присутност. Нагонот за промена на просторот никне од семето на стравот и љубопитноста.
Светот денес ја живее својата нова локалност и растојанијата, наместо во километри, почнуваат да се мерат во килобајти. Она што се сметаше порано за патолошка интровертност или фобичност од нови простори и соочувања со јавност, станува стил на живеење. Во сегашната интровертна поставеност на светот можеби Глен Гулд не би се откажал од одржувањето концерти на триесет и двегодишна возраст или Ник Дрејк не би го прекинал својот живот толку рано, живеејќи во страв пред острите очи на медиумите.
Сепак, огромно е растојанието помеѓу самоста како колективна одлука и осаменоста како личен импулс за преиспитување. Пред стотици години носталгијата во Европа била сметана за болест и луѓето со несмирен нагон за враќање дома биле лечени со опиум, со пијавици или со долги престои во планините.
Сега номадизам може да се наречат патувањата кои Гугл не може да ги архивира, или поминувањето низ местата каде што банката не можела да ја регистрира твојата присутност. Нагонот за промена на просторот никне од семето на стравот и љубопитноста.
Сега, пак, е мигот кога затворените географски и политички граници треба да се искористат за проширување на сопствените светови. Да се постави широчината на духот наспроти кревкоста на нашите тела. Можеби свеста за сопствената ранливост ќе ни помогне да ја развиеме и свеста за ранливоста на природата во која можеме да се вгнездиме или како нејзини клетки или како вируси. Дури откако ќе ни се роди дете, сфаќаме колку остри предмети имаме во домот. Можеби раѓањето на новиот рефлекс за опстанок, ќе ни помогне да ги исчистиме сите остри ножеви внатре во себе.
Свеста за сопствената ранливост ќе ни помогне да ја развиеме и свеста за ранливоста на природата во која можеме да се вгнездиме или како нејзини клетки или како вируси.
АЈ: Денес, со пандемијата во светот, од една страна како навистина да го живееме насловот на вашата прва поетска книга „Заклучени во градот“ (1999), а друга страна луѓето се повеќе се враќаат кон природата. Како ја толкувате ова светска здравствена криза, од практичен и од уметнички аспект? И од што ве фаќа клаустрофобија на духот?
НМ: Класутрофобијата не е само одговор на стеснет простор, туку и на проширен дух. Кога ќе почувствуваш желба да го прошириш сопственото истражувачко поле на постоењето, дури тогаш почнуваш да ги чувствуваш допирите на ѕидот. На овие простори стануваме браќа и сестри според наследената клаустрофобичност, од лингвистичка до архитектонска. Заклучени сме, како што велат, а не се сложувам, во „мал јазик”, а балконите ни се помали од циркуските кафези или од приколката на преселниците. Заклученоста во градот порано ја набљудував само како ехо на сигурноста, како припадност на простор кој ти е познат, кој можеш да го поминеш со затворени очи зашто знаеш над која зграда изгреваат планетите. Во таквиот град живееш со чувство дека во тебе е клучот од портата, кој стои во твојот џеб како безбедна алтернатива, како базен во хотел покрај разбрането море.
Враќањето кон природата започнува со будењето на сопствената природност. На дрвото не му е потребна твојата сенка — ти го распостилаш телото под неговите гранки. Треба да ја прифатиме вродената хиерархија на природата со ист жар со кој треба да се спротивставуваме на неприродната хиерархија на бирократијата. Креативната љубопитност е фарот на сигурноста кој ја поништува темницата на самодоволноста. Елизабета Шелева пишува дека писателот, без оглед на местото во кое живее, секогаш е туѓинец, дека тој е осуден — врз основа на силата на своите творечки немири — да остане и да постои само како невдомен.
Невдоменоста значи кога си пред огништето да ја чувствуваш острината на ветрот, а кога си далеку од домот да ја чувствуваш светлината од огнот во каминот. И двете овие состојби се иманентни на она што го нарекуваме осаменост. Напишав неколку години пред пандемијата дека разликата на наметнатата осаменост со изградената е видлива во луксузните ресторани во алеите на светкавите градови. Тоа е модерната болест на вмрежувањето – јадењето сам, како што забележува Бодријар. Гостинот го чува столчето од спротивната страна на масата, со надеж дека некој ќе седне на него пред да го повика келнерот.
Оние што ја поврзуваат осаменоста со смртта, на крајот сепак оставаат аманет да бидат закопани во ист гроб со некого, или сакаат да му припаѓаат на целиот свет со пепелта разнесена од ветрот. Архитектурата на осаменоста е воздушеста и тајновита.
Денес се отвора прашањето дали осаменоста може да биде планетарна состојба и ако е така, во кои простори може да бидеме сами надвор од заедничката осаменост? Ако осаменоста е „неможност да се биде со останатите” тогаш таа е само болка, но доколку таа е „можност да не се биде со останатите” макар и за миг — тогаш таа е повик за еден поинаков дијалог со светот. А што е уметноста, а што е книжевноста, ако не разговор со сеќавањата кои им припаѓаат на они кои штотуку ќе се родат.
АЈ: Неколку години веќе „ве нема“ на социјалните мрежи. За овие нови медиуми велите дека „го презедоа допирливиот збор „пријател” и го умножија како нули на банкноти во време на инфлација, па сега луѓето се нарекуваат „брат” за да повикаат повторно на блискост“. Може ли како уметник да се биде препознаен и видлив без Фејсбук, Инстаграм и Твитер?
НМ: Кога еден пријател од детството со кого дваесетина години ги делевме и созревањето и стравовите, ми рече: „Ќе те додадам за пријател.”, се замислив над исказот во кој пријателството стана додавање сè, а не делење сè. До пред седум-осум години бев жител на виртуелните заедници и не гледам лошо да се биде присутен во океанот на глобалното сепостоење, доколку знаеш кога е времето да се вратиш во школката на допирливото. Во тој свет ја губиме телесноста и стануваме ангели на информацијата.
Ричард Линклатер преку еден дијалог на главните карактери во филмот „Boyhood” вели дека во светот на виртуелното сите сме заглавени во еден меѓупростор, дека тоа не е свет на доживувањето, туку на податокот. Информативниот целибат ми донесе повеќе простор за читање и за преведување, да се обидам да ја разберам модерната осаменост и изолираност без градење ѕидови. Но, ме остави надвор од актуелниот јазик на светот. Желбата да се вратам во виртуелноста постои, но ако успеам да најдам рамнотежа меѓу тука и таму, меѓу приземноста и лебдењето, а тоа секогаш тешко ми успевало.
Во виртуелниот свет ја губиме телесноста и стануваме ангели на информацијата.
За Кандински уметноста почнуваше во мигот кога знаците преминуваат во симболи, но во минатото сè уште не беше време да се запраша што ќе се случи кога симболите ќе преминат во икони, а иконите од мониторот во скратени патеки, или „shortcuts” кон сеприсутноста. Дигиталното разградување на твојата личност овозможува да си присутен насекаде и да ги умножиш своите лица и карактери — да потврдиш присуство на повеќе настани одеднаш, да резервираш престој во неколку хотели за истиот термин… Во овој свет нема простор за подвоености и двоумења. Има луѓе чија аскетска и морализаторска реторика порекнуваше и презираше сè што е дигитално, а сега удираат лајкови уште пред да видат за што станува збор, според принципот на реципроцитет по добиена покана на свадба — ќе им одиме на венчавката, за тие да ни дојдат на нашата — по што следува броењето на собраните пари, односно собраните лајкови или „социјални кредити”.
Секако, и самиот сè уште се ловам како прашувам во колкав тираж е продадена книгата или колкупати некој го споделил текстот. Желбата и стравот да не се остане сам, дури и кога се пишува за осаменоста, се поголеми од стравот од смртта. Така татко ми, по загубата на мојата мајка, секој ден ме советува да внимавам да не останам сам, мислејќи притоа на неговата самотија низ остатокот на времето.
Наградите се раширени крилја од камен.
АЈ: Вашата поезија е преведена на 40 светски јазици. Многубројни се и наградите, домашни и меѓународни, со кои ги закитивте вашите плеќи. Доволно е да го споменам признанието Национален уметник на Република Македонија за 2016 година или источноевропската награда Хуберт Бурда за книгата „Преместен камен“ (2007). Ви даваат ли наградите ветер во крилјата или ви тежат ко камења?
НМ: Признанијата се раширени крилја од камен. Оддалеку тие крилја изгледаат како да се спремни за полетувања, но кога се врз тебе можат да те заковаат на постаментот од самоисполнетоста. Затоа радоста трае неколку часа или дена, а потоа се раѓа желбата за враќање во кожурецот на невидливоста, да се биде надвор од стрелиштето во кои се вежбаат скриените омрази. Знам дека не е случајно тоа што ги споменавте плеќите во прашањето, зашто тие се телесниот симбол на товарот, и покрај тоа што семантички наградата е сврзана со редењето признанија „на градите”. Еднаш спомнав дека наградите се како сидро фрлено во воздух — можат да те одведат до неистражени лавиринти и извори на книжевната љубопитност, но и да те закотват во зоната на познатото и сигурното. Наградата не смее да се претвори во украс на постоењето, зашто таа е ехо за блискоста на крајот. Клучно е да се биде подготвен да се изгуби сè, да се почне од почеток, да се остане пред белиот лист со истиот трепет како пред испишувањето на првата буква во тетратката по краснопис.
Колку е напорно да си злобен! Се обидувам да бидам надвор од стрелиштето во кои се вежбаат скриените омрази.
АЈ: Вашите стихови „Кога некој заминува, сè што е создадено се враќа“ беа дел од германската поставка на операта „Орфеј и Евридика“. А, вие, пак ќе речете: „Кога стих на Конески ќе биде испишан врз ѕидот, тој веќе престанува да биде ѕид“.
Со чии стихови би ги испишале сите забетонирани ѕидови што луѓето ги разделуваат?
НМ: Од надворешната страна на ѕидот би стоеле зборовите на Часлав Милош: „Да веруваш дека си посебен. И постепено да откриваш дека не си посебен. Доволно работа за еден човечки живот.” А од внатрешната страна на ѕидот, под некоја закачена слика, стиховите на Брехт: „На мојот ѕид виси јапонска резба — маска на зол демон, обоена со златен лак.
Сочувствено ги набљудувам испакнатите вени на неговото чело кои покажуваат колку е напорно да си злобен.”
Не е книжевноста бегство од стварноста, туку од наметнатите и канонизирани вистини.
АЈ: Поезијата е одговор кога не постои прашање. За да бидам прецизна ве цитирам: „Пишувањето е сведочење без сведоци… Сведочење во самотија. Ги преповторувам стиховите на Песоа: „Да бидам поет – не е моја амбиција, тоа е мој начин на бидам осамен. Или како што вели Беи Дао, пишувањето поезија е засадување семе во отворена рана“.
Кои рани и болки не успеавте да ги преработите низ магијата на вашата поезија?
НМ: Секој збор во книжевноста е како паднат плод од јазикот кој во себе содржи семе за нови стварности. Затоа писателот е спремен тоа семе да го засади и во рана, и во жива кал или умртвен вулкан, и во отворите на морските камења. Верувам дека не постои дом кој поетот не би сакал да го напушти или да се врати во него. Поетското присуство всушност е динамично отсуство. Не е книжевноста бегство од стварноста, туку од наметнатите и канонизирани вистини. Т.С. Елиот пишува дека поезијата не е ослободување на емоции туку бегство од нив, дека поезијата не е изразување на индивидуалноста туку бегство од неа, но дека само оние кои поседуваат емоции и индивидуалност знаат што значи да се сака да се побегне од нив.
Напишаните зборови се како риби фрлени во бунарот на стварноста со своето препелкање да ја одржуваат водата чиста. Среќен сум што живеам со илузијата на книжевноста, каде лузната врз кожата на детето носи подлабоко сведоштво за времето од скршената глава на споменикот. Како што вели Шимборска за пишувањето — тоа е „одмазда на смртната рака”.
АЈ: Баба ви истурала вода зад вас кога ќе сте заминеле на пат и ви давала да се напиете чаша вода кога ќе сте се врателе. Враќањето е чин на примање на светот во себе, велите. Кому или на што најмногу со радост му се враќате секогаш кога ќе заминете од родната Струмица?
НМ: Ми недостига тој звук на водата зад стапките кога заминувам на патување. Баба ми благословуваше: „Да ти тече патот лесно и чисто како река.” и ја фрлаше водата. По нејзината смрт, мајка ми продолжи со ритуалот. Водата носеше лисја, паднати топчиња од липата во дворот, ги носеше и првите пролетни мравки кои се јавуваа од пукнатините на бетонираниот двор. По смртта на мајка ми, водата се претвори во сеќавање, во море на детството.
Историчарите на носталгијата Старобински и Рот заклучуваат дека во 20-от век носталгијата станала приватизирана — копнежот по родната земја е сведен на копнеж по сопственото детство, a носталгијата веќе не е неспособност да се прилагодиш на цивилизацискиот прогрес, колку што е неприлагодливост кон животот на возрасен човек. И според Фројд „враќањето дома” е можно само со помош на анализа и со препознавањето на траумите од детството. Во такви услови и носталгијата станува дом во кој може да се помине целиот живот. Мојот татко сè уште живее во она што Светлана Бојм го нарекува рефлексивна носталгија, која со себе носи сомнеж и копнеж, која ги испитува начините како да се живее на повеќе места и во повеќе временски зони едновремено. Мојот татко живее во песните од држави кои не постојат, во старите имиња на улиците, притоа секој ден одживувајќи ги траумите на современоста преку телевизиските вести.
И според Фројд „враќањето дома” е можно само со помош на анализа и со препознавањето на траумите од детството.
Сепак, враќањето дома е поминување низ минското поле на сигурноста, осознавајќи дека дрвјата кои го криеле твоето тело при играњето криенка, веќе не можат да ги скријат твоите лузни на искуството, и сите грешки, и сите ветени љубови и планети, и сите планирани, а никогаш остварени простувања. Ги гледам посилно луѓето кои ги нема, Игор и Зоран М., и Марјан К.; на гробот од дедо ми го гледам сопственото име; поминувам низ просторот спроти старата автобуска каде што циркусите ги поставуваа своите шатори, а сега се гради црковен храм со тишина; патувам до Дојран да го видам она „оданат”, од другата страна, но враќањето на времето е можно само со свртување на песочниот часовник на книжевноста. Борхес пишува дека Одисеј, кој откако се вратил дома, почнал да чувствува носталгија за патувањата.
Откако знам за себе копнеам да соѕидам дом во природата што се движи на стаклото од автобусите или возовите. Кога би можел, еден ден како дете, сè уште без чувство за гравитација и перспектива, невешто би ја насликал „сигурноста на враќањето”. Би ја насликал како куќа над езерото со отворена врата, чиј клуч е на дното од водата.
Дрвјата кои го криеле твоето тело при играњето криенка, веќе не можат да ги скријат твоите лузни на искуството, и сите грешки, и сите ветени љубови и планети, и сите планирани, а никогаш остварени простувања. Ги гледам посилно луѓето кои ги нема, Игор и Зоран М., и Марјан К.
АЈ: Во интервјуто во 2015 година ми рековте дека „зборовите се како камења – градат кога се убаво поставени, а уриваат кога се фрлаат со омраза. Мала е разликата помеѓу озборувањето и каменувањето“.
Сте „убиле“ ли човек со збор?
НМ: Зборовите денес кон некого се фрлаат со подеднаква леснотија како порано што се фрлале камења врз неистомислениците. Нема разлика помеѓу фрлениот камен од анонимна рака во толпата и фрлениот збор од зад лажен профил на социјалните мрежи. Дури, каменувањето носи една историска болка насобрана во погледот на оној кој во очи ги гледа оние што го повредуваат, додека озборувањето се случува во отсуство на егзекутираната душа. Кај нас постои израз „Зборовите му тежат како камења.”, ама денес тие зборови можат да те повлечат во длабочините, можат само да ти бидат зборови-давители среде плиткоста на црно-белата политичка слика што ја живееме. Наместо зборовите да ни бидат штит против наметнатите војни, тие се претвораат во бајонети со кои се докусурува ранетата личност. Јазикот може да биде претворен во разорно биолошко оружје. Постојат браќа кои поради зборовите што си ги упатиле, никогаш не прозборуваат.
Алехандра Пизарник има стихови: „Сè ќе продолжи исто… / Прашањата од камен на камен ќе одат.” Човекот ги извлекува камењата од разурнатите градови низ времето и ги носи во стаклените музејски ќелии, очекувајќи дека еден ден тие ќе прозборат за тоа што се случило во урнатиот град: кој кого љубел, кој кого убил. Но, камењата ги пренесуваат прашањата низ времето без да прозборат.
Не знам дали сум убил некого со збор, но сум убил зборови со тоа што сум ги заборавил во некој полусон или во тетратките од прво одделение кои спијат во кутиите на дното од здиплената облека од детството. Пред неколку години добив писмо од Мануел, сопругот на драгата пријателка Билјана Гарванлиева, за да ми каже за нејзината желба на нејзиниот гроб во Берлин да бидат испишани зборовите: „Еден ден / ќе се сретнеме / како бротче од хартија / и лубеница што се лади во реката.” Зборовите и молкот на каменот. Духот и уметноста на Билјана ќе живеат дури и кога молчиме.
АЈ: Ах… прекрасната Билјана Гарванлиева… Замина прерано. Ми доаѓаат солзи, морам да го сменам компасот на разговорот… Ќе продолжиме утре…
(Интервјуто продолжува утре, 18. 09.2020)
Втор дел од интервјуто “НЕ СУМ ТРГОВЕЦ НА СОПСТВЕНАТА БОЛКА“.
