Пишува: Ана Јовковска
Неизмерно се радувам на секоја книга од македонска авторка. На Калина Малеска ѝ е девета по ред, чинам, а четврта збирка раскази. Мене, пак, ми беше којзнае кој пат да го јавнам својот велосипед на патот до книжарница. „Скопје во високата зона“ (Или-или, 2021) пресно излезена од печат, в раце кај мене, убаво чувство. Уште поубаво е кога ќе се идентификуваш со некои од ликовите. Во расказот Кога излегувам од Скопје ги препознав своите чувства: „Несвесно се насмевнувам секогаш кога влегувам во Скопје по некое патување. И секогаш кога излегувам, уште не сум стигнала до дестинацијата, а веќе ми недостига Скопје. Не можам да сфатам зошто. Не ми недостига жештината ни загадениот воздух. Ниту џипот што го блокирал влезот од паркингот на градинката. Ниту автомобилите зад мене што ми свират кога стојам додека пред мене поминува пешак на пешачки премин“….
После збирката раскази „Мојот непријател Итар Пејо“ (2016), книгата за деца „Арно ама“ (2018) и книжевната студија „Облици на моќ во современата книжевнст“ (2020), ова ми е четврта книга на Калина Малеска што ја читам и се прашувам како ѝ успева со толку едноставен и непретенциозен јазик да раскаже толку силни приказни, да разобличи психолошки состојби, да расклинка општествени ситуации. Во една прилика кога се жалев за недостатокот од време и вишокот на домашни обврски, Малеска ми рече: „Докторирав со две мали деца, ќе можеш и ти, Ана“. Женската солидарност се појавува како зрнце светлина кога ти е најпотребна. Оваа професорка по англиска книжевност на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ при УКИМ во Скопје одбра да си постави приоритети во животот – да купи кинески сос во кесичка за да има време да гледа филм со децата, да трча полумаратон за да биде физички и ментално здрава, да споделува знаења, да чита и раскажува и со тоа да се бори за подобро утре…
АЈ: Во Расказ од онлајн зоната од вашата нова книга „Скопје во високата зона“ ја опишувате комуникацијата на новите генерации, онаа што се одвива на социјалните мрежи, комуникација испразнета од смила/суштина, а полна со драма. Принципот на шокот, интересот за сензации, како и баналноста на секојдневието станаа алатки во рацете на желните за слава и влијателност. Голем број од денешните инфлуенсери се луѓе без идеи, со очајна потреба за слава и моќ. Како гледате на ова технолошки софистицирано време, а емоционално и интелектуално деградирано?
КМ: Јас сум генерално поддржувач на технолошкиот напредок. Кога разговарам со луѓе кои ги потенцираат негативните страни на технологијата, често го давам примерот со моите сакани леќи и наочари, кои се многу корисен пронајдок, без кој јас скоро и да не би гледала. Во таа смисла, не е до технологијата… таа е, како што убаво велите, само алатка, важно е какви се луѓето кои ја користат таа алатка. Не е ни до генерациите – на социјалните мрежи се одвива комуникација меѓу сите генерации и кај сите е присутна и желба за слава и принципот на шок и интересот за сензации.
Не сум уверена дека ова време е повеќе емоционално и интелектуално девастирано од други претходни времиња: Немам тенденција да гледам на минатото со носталгија или идеализирање.
Сега, да не излезе дека зборувам сè обратно од тоа што го пишувам во расказот – она што го гледам како неколку проблеми и што сакав да ги доловам во „Расказ од онлајн зоната“ се: едно, тоа што често се нафрлаат коментари кои не се објаснуваат, не се аргументираат, туку се пласираат како вистина, а од реакциите може да се заклучи дека дел од луѓето и ги прифаќаат како вистина. Друго, она што и вие го кажувате за желбата за слава. Добро, може како желба е пристуна кај сите во извесна мера, но прашањето е – што е некој спремен да направи за да ја оствари славата, како ликот во расказот. Уште еден момент што сакав да го третирам како тема, а кој ми е меѓу омилените, е употребата на второ лице множина, на пример: „вие го поддржувате…“, „вие баравте да се направи…“, „сега се чудите што се случува…“. Секогаш се прашувам, кои се тие „вие“?
АЈ: Да… и ќе речете: „Се чудам зошто толку луѓе на социјалните мрежи не се разбираат едни со други. Некој ќе напише нешто, а дел од коментарите под тоа немаат врска со напишаното: Немаме вода. Па кој ви е крив што сте изградиле толку згради“.
Што ги прави вашите раскази и книжевно-истражувачки текстови поинакви и вредни во време на булимично читање, лајкови и инстант-вредности?
КМ: Ух, Ана, тешко дека ќе бидам објективна во одговорот на ова прашање. Можам само да кажам дека се надевам дека читателите ќе ги сметаат за вредни.
Хуморот не значи дека нешто не е сериозно.
AJ: Расказот Мравки ме натера да размислувам за границите. А веднаш штом ви излезе книгата, вo книжарницата Или-или ве пречекаа авторите Петар Андоновски и Оливера Ќорвезироска. Под импресија на Мравки се потсетив токму на изјава на Петар Андоновски: „Јазикот е нашата единствена неподелена татковина“.
Кои поделби ве прават тажна? Kои граници најсилно ве гушат?
КМ: Поделбите меѓу луѓето и мравките ме прават тажна (се смее). Добро, ова е шега, ама не многу, слично како и во расказот. Некогаш се обидувам да употребам хумор и претерување во расказите за да избегнам запаѓање во сентименталности или во флоскули. Хуморот не значи дека нешто не е сериозно.
Сите поделби ме прават тажна, но како што гледате, избегнувам да го кажам тоа затоа што премногу ми звучи како флоскула, особено ако немам на ум некој конкретен контекст. И точно затоа ми е драго што го поставивте прашањето во контекст на расказот Мравки, па ќе го одговорам преку него. Станува збор за една поделба меѓу две страни, жената и мравките, кои навидум си пречат, но на крајот излегува дека има повеќе работи што ги поврзуваат отколку што ги разделуваат, зашто и едните и другите се еднакво немоќни да влијаат врз политичките, општествените, економските односи во нивната околина. На крајот се појавува нова поделба меѓу нив и новите станари и така… поделбите продолжуваат и понатаму. Tаа опција ми изгледаше подобра отколку некакво залажување дека поделбите лесно може да се надминат.
Не дека престануваат проблемите, тие си траат и понатаму, ама едноставно откако ќе напишам приказна за нив, многу полесно се справувам со нив.
АЈ: Во последно време често размислувам за луѓето кои живеат сами, особено во ова време на пандемија. Читајќи го расказот Торба со пари нурнав во егзистенцијалистичките дилеми, па се сетив што вели една наша авторка: „Самотијата не се мери со присуството на другите, туку со отсуството на себе си“. Што е за вас осаменост?
КМ: Во претходното прашање спомнавте дека ме пречекаа Петар, Оливера, потоа се видов со уште неколку пријатели и пријателки, а и на Фејсбук и во живо повеќе луѓе ми честитаа за книгата – ова е убав пример за тоа како привремено е прогонета осаменоста. Во Торба со пари протагонистката е целосно осамена, но имала и моменти на привремен прогон на осаменоста (како и кај голем дел од другите ликови во збирката). Тоа е исто така расказ и за очајот од пролонгирана лична финансиска криза, и за прашањето дали, без оглед на сите промени во иднината, доживувањето на некои проблеми, ќе остане во поголема или помала мера исто.
Има моменти кога сум преоптоварена со работа и не можам да постигнам ни со работата, ниту да поминам време со блиските, а често не можам ни да се одморам. Имам чувство на немоќ, фрустрација, лутина, сите ми се виновни за нешто. И тогаш смислувам лик кој е некој вид пародија на мене или некој друг лик кој е различен од мене, а преку кој успевам да бидам посамокритична.
АЈ: Од она на Славој Жижек дека „пишувањето е легална шизофренија“ до она на Ана Голејшка Џикова дека „светот без поезија би бил испеглана кошула што нема кој да ја облече и испоти“ се протега терапевтската моќ на пишувањето.
Од што ве ослободува пишувањето?
КМ: Пишувањето може да има (да не речам „има“, зашто можеби за некого нема) терапевтска моќ. Ајде, за да не звучи само теоретски, можам да го дадам примерот со расказот Записи на умоболната (а слични се случаите и со Торба со пари или Бившата девојка). Има моменти кога сум преоптоварена со работа и не можам да постигнам ни со работата, ниту да поминам време со блиските, ниту да се посветам на други активности, а често не можам ни да се одморам. Имам чувство на немоќ, фрустрација, лутина, сите ми се виновни за нешто. И тогаш смислувам лик кој е некој вид пародија на мене или некој друг лик кој е различен од мене, а преку кој успевам да бидам посамокритична. Така се создаде и протагонистката од Записи на умоболната, која си гради некаква илузија за себе, се претставува како жртва, како стоик, а всушност и самата е делумно виновна што се оптоварува со обврски, иако тука и околностите имаат делумна вина. Се разбира, ликот на нараторката е претеран, но низ хуморот и низ само-иронијата, полека исчезнуваат чувствата на немоќ, фрустрација, лутина. Не дека престануваат проблемите, тие си траат и понатаму, ама едноставно откако ќе напишам приказна за нив, многу полесно се справувам со нив.
Трчањето ми помага да се справам со семејни и секакви други предизвици. Тогаш имам најмногу време за размислување и некои дилеми и збунетости се избиструваат.
АЈ: Раскажувајќи за моментите кога сте трчале дваесет и еден километар на Скопскиот маратон во 2017 година, а и годинава трчавте полумаратон ако добро се сеќавам, црпите мотив и сила од едни интимни семејни сеќавања: „Уморен сум, затоа не помагам, вели, не за друго. Заборавам дека „помага“ не треба да биде соодветен глагол во овој контекст. Или не заборавам. Тој смета дека си прави услуга, јас го претворам она што треба да ме измори во предност: мускулите на моите раце и на грбот стануваат посилни при успивање на дете во раце, шетање на дете во парк, при чистење, при пазарење, помислувам како Карате Кид го мие автомобилот со истите потези што ги користи во борба. Не среаќавам никого надвор од домот, не спијам повеќе од три часа, одам на работа, раскажувам приказни, местам коцки, отстранувам пречки, секакви и за сè, трчам. Тој одмара. Но неговиот одмор е подем на мојата сила. И веќе не ми пречи и миењето садови. Или само така се тешам“.
КМ: Да, и оваа година трчав полумаратон и беше доста полесно од оној во 2017 година од повеќе причини. Што се однесува до црпењето сила, всушност е обратно: црпам сила од трчањето, трчањето ми помага да се справам со семејни и секакви други предизвици. Тогаш имам најмногу време за размислување и некои дилеми и збунетости се избиструваат. А тогаш имам и можност да си замислувам дека можам да остварам многу повеќе отколку што реално можам и, интересно, тоа некогаш – додуше крајно ретко, ама сепак – и успевам да го остварам, благодарение на замислувањето.
АЈ: Унгарскиот поет Радноти запишал дека „цвеќињата на трпението се мртви“. За што немате трпение и разбирање?
КМ: Прво сакав да одговорам дека за сè имам трпение и разбирање, а една секунда подоцна дека за ништо немам трпение и разбирање (се смее). И, всушност, прашањето ме замисли, Ана. Не знам дали е возможно истовремено и двата одговора да се точни. Со текот на годините, сè помалку имам трпение во смисла на тоа дека сè помалку сум спремна да го поминувам времето на работи кои не сакам да ги правам, а порано сум ги правела бидејќи сум сметала дека треба да се прават од разни причини, или со луѓе со кои не ми е пријатно, а и тоа порано често сум го правела, да не навлегувам во причините. Од друга страна, мислам дека сега имам многу повеќе разбирање за секоја постапка, чија и да е. Се обидувам да ги откријам можните мотиви за некое однесување кое ми е чудно или нелогично, и тогаш ми е многу полесно да комуницирам со луѓето.
Со текот на годините, сè помалку имам трпение да го поминувам времето на работи кои не сакам да ги правам или да поминувам време со луѓе со кои не ми е пријатно.
АЈ: Во „Скопје во високата зона“ во расказот Корона, Хајди пишувате: „Како што се шири вирусот корона и доаѓаат препораките за седење дома, така се умножуваат препораките за читање на сите книги што не сме стигнале да ги прочитаме“. Што читате периодов?
КМ: Марта Нусбаум, Не за профит. Одлична книга.
АЈ: Уште на почетокот на пандемијата ја посочивте романтизацијата на карантинот како погрешна, пишувајќи: „Карантинот некогаш како да се перцепира како фина можност да запреме од брзото темпо и да се посветиме на себеси и нашите блиски. Ова е далеку од реалната состојба. Не е потребен карантин за човек да размисли за себе или да посвети време на блиските. Карантинот е недостиг од избор. Правењето нешто под присила и без своја волја затоа што сме се нашле во некакви околности не може никогаш да биде позитивно, па макар и го искористиле за креативни работи (кои и онака можеме да ги правиме кога нема карантин)“.
Каков е вашиот став за уметноста во лоши времиња?
КМ: Има и поинакви времиња, освен лоши? Добро, можеби има полоши и помалку лоши времиња.
На ова прашање, место мој одговор, дали може да наведам едно гледиште на Чеслав Милош кое често го мислам кога се спомнува оваа тема?
АЈ: Секако.
КМ: Милош вели дека во младоста пишувал поезија блиска до надреализмот, но кога се соочил со трагични настани од големи размери неговата поезија станала „поразбирлива – како што обично се случува кога поетот сака да им пренесе нешто важно на читателите“ (стр. 12 од Заробениот ум (Бегемот 2019) ). „Кој и да видел милионски град престорен во прав, километри улици на кои не се задржала ниедна трага од живот […] – тој со иронија се потсетувал на описите на велеградскиот пекол кај современите поети – всушност, пеколот на нивните души. Вистинската ‘пуста земја’ е многу пострашна од имагинарната.“
Инаку, не верувам во концептот манифест. Противник сум на упатства за тоа што треба да прави писател или човек од која било друга професија во ова или она време. Сакам да речам, не постои само еден „правилен“ модел, уметноста во лоши времиња се манифестира на огромен број различни начини.
АЈ: Како писателка и како професорка по англиска книжевност дали мислите дека еден автор може да се дистанцира од политичкото? Дали ангажираноста е неизбежен дел од секоја моќна книжевност?
КМ: Автор/ка може да сака да се дистанцира или да мисли дека се дистанцирал/а од политичкото, но не мислам дека може да има успех во тоа. Во релативно (го нагласувам зборот „релативно“) стабилни општества се создава привид дека можеш да си живееш, пишуваш, одиш на работа без тоа да е поврзано со политичката ситуација, а всушност политичката ситуација е таа што овозможува да го добиеме тој впечаток. Замислете во ситуација на војна, големи економски кризи, ектремно патријархални режими, политички преврат… некој/а писател/ка да каже: мене не ме интересира политичкото, си правам што сакам, пишувам за што сакам. Едноставно, не може, зашто таквата политичка ситуација го урива привидот на дистанца не само меѓу политичкото и книжевното, туку и меѓу политичкото и која било друга област на животот. Добро, може некоја книга да е намерно ангажирана, а друга намерно да не е, но и тие што не се индиректно кажуваат многу за општествено-политичките прилики.
Не верувам во концептот манифест. Противник сум на упатства за тоа што треба да прави писател или човек од која било друга професија во ова или она време.
АЈ: Расказот Детето без златна коса кој го има во збирката раскази “Awake, Not Sleeping: Reimagining Fairy Tales for a New Generation”, чија промоција ќе биде на 18 ноември ја разобличува моќта. Во суштина станува збор за зајакнувањето на девојчињата и жените. За правото да се има свој глас! Збирката е дел од еден прекрасен проект на UN Women, каде вие сте една од уредничките и застапена сте со два расказа: “The Child without Golden Hair“ и “The Room with Formulas on the Wall“. Која е целта на проектот и како се одвиваше целиот процес?
КМ: Една од целите на проектот е ова што го кажавте: да се разобличат и деконструираат некои традиционални норми и вредности. Учествуваа голем број автори и авторки од повеќе земји во Европа и Средна Азија, а во збирката влегоа 28 раскази. Идејата беше секој автор/ка или да земе како основа некоја приказна или бајка и да ја преобмисли од некој друг аспект, или да смисли своја приказна, или да напише приказна за некоја вистинска личност, за овој проект – жена, која придонела со нешто во унапредување на правата или подобрување на состојбата на жените. Идејата беше да бидат наменети за деца од 8-12 години, а расказите се комплексни и повеќеслојни, во најпозитивната смисла на зборот, и слободно можам да речам дека се и за возрасни исто толку колку што се и за деца. Процесот беше долг и многу интересен, имав среќа да работам со прекрасен тим, одржувавме работилници, од кои произлегоа многу раскази, имаше заеднички читања, а потоа ги препрочитувавме, дававме коментари, дискутиравме со авторите/ките, селектиравме, уредувавме – сето ова траеше околу една година.
Освен во уредувачкиот тим, како што спомнавте, напишав и два расказа за оваа збирка. Се посветив свесно да ги лоцирам најпроблематичните делови во неколку бајки. Толку се внесов во пишувањето што првата верзија од расказот имаше 12 страници и по повеќе препрочитувања, ја сведов на 4 страници. Овој процес на толку долготрајно ревидирање на сопствен текст ми беше ново искуство и можам да кажам дека ова ми е „најдестилираниот“ расказ што сум го објавила. Инаку, и двата расказа, се наоѓаат и во новата збирка Скопје во високата зона, тука на македонски јазик.
АЈ: Во контекст на познатата мисла на Џон Ленон: „Животот е она што ти се случува додека си зафатен правејќи планови“, како ја инхалирате сегашноста? Каде сте во моментов и што правите?
КМ: Од пред неколку години почнав свесно да работам на тоа да не правам планови додека се случува животот. Како што е случај со повеќето планови, и планот да не правам планови се осуети, па сега правам планови (се смее). Во моментов работам на обмислување и внесување промени во предметите кои ги предавам, од што се надевам дека најмногу корист ќе имаат студентите, и тоа ми причинува големо задоволство.
АЈ: Што ве прави среќна?
КМ: Мислам дека среќата многу зависи од тоа личноста да има можност да ги оствари своите потенцијали. Тоа може да се однесува на работа, на вон-работни активности, на развивање на некој талент, на комуникацијата со други луѓе. Во мојот случај, луѓето кои ги сакам и работата што ја работам ме прават среќна.
